Niets is zo fijn als een goede vijand

Hans Oversloot wordt er weleens moe van. Voor ieder praatje dat de Ruslandkenner houdt, moet hij tegenwoordig uitleggen dat hij geen fan is van de Russische president Vladimir Poetin, maar dat hij weigert om het oude vijanddenken - 'wij zijn de goeden en zij zijn de slechten' - over te brengen aan zijn publiek. "Er wordt partijdigheid van mij verwacht. Dat is een oude groef, want er wordt geen perspectief meer gelaten van waaruit je de dingen objectief kunt zien."

Oversloot is als politicoloog verbonden aan de Universiteit Leiden en tot 2008 werkte hij bij de opleiding Ruslandkunde. De afgelopen drie jaar schreef hij in de avonduren en de vakanties een lijvige geschiedenis van de Sovjet-Unie en het huidige Rusland. In zijn boek 'De verwoestingen van Rusland. Een politieke geschiedenis van Andropov tot Poetin' beschrijft hij onder meer hoe de Sovjet-Unie onder oud-president Boris Jeltsin economisch afgleed en hoe Poetin profiteerde van hoge olieprijzen en Rusland weer terugbracht op het wereldtoneel.

Gebrek aan kennis

"Het moest vooral geen hysterisch boek worden, daar zijn er al zoveel van", zegt Oversloot in zijn werkkamer. Zijn uitgever drong aan op een titel die de naam Poetin bevatte. Maar dat is niet het hoofdthema van het boek, benadrukte Oversloot. Ze vonden een compromis door de naam van de Russische president in de onderkop te zetten.

Het tekent volgens de politicoloog de hysterie rond Rusland en met name Poetin. Oversloot ergert zich daaraan. "Dat verschrikkelijke moralisme van ons. Natuurlijk is Poetin een boeman, maar het idee dat wij de goeden zijn?"

Hij vindt het lastig om te analyseren waar dat clichébeeld rond Rusland vandaan komt. Maar het heeft absoluut te maken met een gebrek aan kennis. Om Rusland te begrijpen moet je volgens Oversloot ook weten dat er een Sovjet-Unie is geweest. "Mijn studenten bijvoorbeeld weten echt niet het verschil tussen het Warschaupact en de Sovjet-Unie en wie waarbij hoorde."

De kennis over Rusland in het Westen is na de val van de Sovjet-Unie wegbezuinigd en dat merk je, zegt de politicoloog. Vroeger wilden ambitieuze Amerikaanse academici zich bijvoorbeeld allemaal specialiseren in de Sovjet-Unie. "Maar toen Rusland eenmaal was uitgeteld, zijn veel van die jongens zich op andere landen gaan richten. De subsidies liepen weg, het was niet interessant meer. Oorlog gewonnen. Wat overblijft is anderhalve exoot die het niet kan laten."

In Nederland is het niet anders. Het Oost-Europa-instituut in Amsterdam is weg, net als het Instituut voor Oost-Europees Recht en Ruslandkunde. "Wij hadden in Leiden de op één na beste bibliotheek over Oost-Europa in de wereld, Harvard was de eerste. Maar die is niet bijgehouden, dus is hij niets meer waard. Een deel van het geheugen is weg."

Hoewel de kennis over de Russische geschiedenis wegsijpelt, wordt er veel naar het land gekeken. De machtsverhoudingen met het Westen (is er nu wel of geen sprake van een nieuwe Koude Oorlog?) zijn voor analisten een dankbaar onderwerp.

Waarom die focus op Rusland? "Rusland is voor ons vergelijkbaar met Spanje, maar dan op een heel groot territorium. Er wonen 140 miljoen mensen, en die zijn niet eens allemaal rijk. Maar ze hebben wel een hele grote broek aan", zegt Oversloot.

Navo-uitnodiging was dom

Het is een beschaving die raakt aan de onze, maar toch ook weer niet. Dat maakt het volgens de politicoloog interessant. "Het idee hier is: Rusland is net als wij, doe dan ook net als wij. Bij landen als China of India kunnen we dat veel moeilijker volhouden."

Maar de Russische president Vladimir Poetin is duidelijk niet van plan om zich te laten leiden door het Westen. Dat hebben de gebeurtenissen in de afgelopen vijf jaar wel aangetoond: de oorlog in Oekraïne en de Russische rol daarin, hebben de verhoudingen flink aangetast. Die oorlog heeft er volgens Oversloot ook voor gezorgd dat Europa en de Verenigde Staten Rusland weer als een klassieke vijand zijn gaan beschouwen.

De politicoloog plaatst daar kanttekeningen bij. Bovendien hekelt hij de wijze waarop het Westen zich heeft opgesteld in de kwestie Oekraïne. De suggestie om Oekraïne en Georgië uit te nodigen om lid te worden van de Navo, heeft volgens Oversloot een pervers effect gehad. "Wij denken dat het soevereine staten zijn die kunnen beslissen bij wie ze horen. Maar dat geloven we toch niet echt? Een voorbeeld: bondskanselier Angela Merkel heeft net afstand gedaan van kernenergie als bron van elektriciteit. Dan denkt Luxemburg: laten wij weer kerncentrales openen. Zegt Duitsland dan: natuurlijk, dat is een soevereine beslissing van Luxemburg?"

Wat Hans Oversloot wil zeggen: het is vanuit een ander perspectief heel goed voor te stellen dat die Navo-uitnodiging als agressie wordt ervaren. "Rusland voelt zich op zo'n moment onvoldoende geteld als regionale grootmacht."

De Ruslandkenner pleit Moskou overigens niet vrij. Dat herhaalt hij meerdere keren tijdens het interview. "Maar het punt is: ik ben een burger van deze samenleving en hier heb ik iets te zeggen. Ik vind die Navo-uitnodiging dom, maar er zijn weinig mensen die dat vinden."

Daarnaast twijfelt Oversloot of Oekraïne daadwerkelijk zo Europees is als velen denken. "Ik denk dat Oekraïne veel meer op Rusland lijkt dan wij zouden willen." En dan heeft de politicoloog het vooral over de mentaliteit van politici.

"De schaamteloosheid en inhaligheid is er enorm. Het stoort me dat we dat in het ene geval wel opmerken en in het andere niet. Porosjenko (president van Oekraine, red.) is de enige oligarch die de afgelopen jaren rijker is geworden. We wisten wel dat hij onfrisse deals heeft gesloten, maar dat telt kennelijk niet."

Nu Rusland weer als klassieke vijand wordt beschouwd, ziet Oversloot allerlei denktanks, journalisten en schrijvers inspelen op angst. Als voorbeeld noemt hij het boek van Edward Lucas: 'The New Cold War'. "Daarin wordt gesteld dat we die nieuwe Koude Oorlog ook gaan winnen. Maar wat gaan we winnen en wat zou het betekenen als we hem winnen? De eerste keer hebben we het niet goed afgemaakt, dus nu moeten we het wel doen?"

Het is weer dat andere perspectief waar de politicoloog op doelt. Vanuit een westerse zienswijze ontwikkelde Rusland zich eind jaren negentig onder president Jeltsin ontzettend goed. "Natuurlijk, er was veel vrijheid. Alles was te koop, tot en met 'Mein Kampf' aan toe. Hoe liberaal wil je het hebben?"

Maar daarachter ging een andere wereld schuil. Oversloot: "De levensverwachting van de Russen lag begin jaren negentig nog lager dan die van mannen in Albanië." Voor de meeste Russen waren dit verschrikkelijke jaren, vooral in economisch opzicht. Er was misschien een democratie, maar dat bracht geen welvaart met zich mee.

Dat komt volgens Oversloot doordat de dissidenten van weleer nooit hebben leren besturen. "Er was in Rusland in de jaren tachtig geen dissidentenbeweging zoals in Polen. De Russische dissidenten konden vooral goed praten. Dat geldt ook voor Jeltsin. Die man is nooit een echte liberaal geweest." In dat opzicht is het niet verwonderlijk dat hij Rusland economisch de afgrond in hielp. Dat had desastreuze gevolgen, zegt Oversloot. "In 1998 was het centrale gezag weggevallen in Rusland. Het land was failliet. Lokale leiders, veelal geen democraten maar lokale potentaten, hadden het voor het zeggen. Rusland was toen een waanzinnig groot Afghanistan. Ik word daar niet heel enthousiast van."

Geen lieverdjes

Dat het Westen zichzelf dan op de borst klopt en zoiets heeft van: wij hebben de Koude Oorlog gewonnen want wij hebben democratie naar Rusland gebracht, ergert Oversloot. "Poetin heeft ervoor gezorgd dat het leven weer dragelijk is geworden voor veel Russen. Niet door zijn toedoen, maar onder zijn leiderschap." Want de hoge olieprijzen hebben hem volgens Oversloot geholpen. "De Russische president heeft een politiek van recentralisatie doorgevoerd, Moskou werd weer de grote herverdeler. Daar is veel tegenin te brengen, maar wij zijn vergeten dat de lokale potentaten (onder Jeltsin, red.) ook geen lieverdjes waren."

De geschiedenis herhaalt zichzelf, maar dan net even anders, zegt Oversloot. "Het beeld is nu: ze hebben daar een enge man aan de macht. We zijn weer thuis, niets is zo fijn als een goede vijand." De veranderingen binnen de Russische samenleving (bijvoorbeeld de nadruk op de christelijke orthodoxie, het gezin dat beschermd moet worden en de wens van een multipolaire wereldorde) worden volgens Oversloot gereduceerd tot een zwart-witbeeld, net als dertig jaar geleden. "Het is wij tegenover Rusland, de vrije wereld tegenover tirannie, de Navo tegenover Russische agressie. Wie had dit op deze manier verwacht?"

Wie is Hans Oversloot?

Hans Oversloot (1957) is universitair docent politieke theorieën aan de Universiteit Leiden. Begin jaren tachtig studeerde hij twee jaar kunstgeschiedenis in Moskou. Vanaf halverwege de jaren negentig tot 2008 was hij ook verbonden aan de opleiding Ruslandkunde waar hij Russische politiek doceerde.

Zijn boek 'De verwoestingen van Rusland' kwam onlangs uit bij uitgeverij Prometheus.