Uitstel kan niet meer in de formatie

Het is al week na week ‘de week van de waarheid’ in de kabinetsformatie. „Spoel je bandje maar gewoon terug”, zegt PVV-leider Geert Wilders maandagochtend om 10 uur tegen journalisten, aan het begin van weer zo’n cruciale, allesbeslissende week. Al kan het bijna niet anders of deze keer is het ’m echt, de week waarin zal blijken of de samenwerking van PVV, VVD, NSC en BBB lukt.

De deadline die de informateurs Richard van Zwol en Elbert Dijkgraaf voor hun werk hebben gekregen van de Tweede Kamer verloopt deze woensdag 15 mei om middernacht. Van Zwol en Dijkgraaf hebben al een paar keer gezegd dat ze geen minuut langer willen doorgaan. Ze hebben, zeiden ze vorige week vrijdag, allebei alweer ándere afspraken staan voor donderdag. Buiten de Tweede Kamer.

Uitstel lijkt dus niet meer aan de orde te zijn. Of ze komen eruit voor woensdag, of het mislukt.

Weggelopen

‘Eruit komen’ betekent dat er een zogenoemd hoofdlijnenakkoord is en volgens de informateurs zal dat uitkomen op zo’n 36 pagina’s, maar elf pagina’s minder dan het coalitieakkoord van Rutte IV, het huidige demissionaire kabinet. Dat document moet dan nog wel vóór woensdagavond worden voorgelegd aan de Tweede Kamerleden van PVV, VVD, NSC en BBB en dat zal voor de ene partij makkelijker zijn dan voor de andere.

Pieter Omtzigt van NSC had zijn Tweede Kamerfractie bijna de hele formatie, en vooral de afgelopen weken, dicht om zich heen. De Kamerleden van NSC hadden in het voorjaarsreces nauwelijks vakantie, ze waren in de buurt om te adviseren en lazen mee met allerlei teksten, niet alleen als het over hun eigen onderwerpen ging. Ook deze maandag liepen de NSC-Kamerleden in en uit bij de formatie.

Het lijkt nauwelijks voorstelbaar dat er voor hen nog een verrassing staat in de tekst van het akkoord, maar dat betekent niet dat de Kamerleden van NSC het zomaar met alles eens zijn. Deze kritische fractie meekrijgen is nog niet eenvoudig. De Kamerleden zijn geselecteerd op hun bestuurlijke ervaring en kritisch denkvermogen. Voor hen lijkt de beslissing om mee te doen aan een coalitie met óók de PVV het zwaarst te zijn, Omtzigt zelf had het vorige week nog als enige over „forse verschillen van mening” die er waren tussen de vier partijen. Afgelopen zaterdag was hij midden in een onderhandeling nog van tafel weggelopen.

Schuld

Bij de VVD is maar een klein groepje betrokken bij de formatie: partijleider Dilan Yesilgöz zelf en de Kamerleden Sophie Hermans en Eelco Heinen. Het lijkt dus logisch dat de ándere Kamerleden van de VVD nog flink wat aan te merken zullen hebben op de tekst, aan de andere kant staat de VVD-fractie bekend als gedisciplineerd: het kan ook meevallen met hun kritiek. Maar buiten de fractie ligt het anders. In de partij zijn verschillende groepen fel tegen samenwerking met de PVV: jongerenorganisatie JOVD en een groep VVD’ers rond wat oudgedienden, zoals Frans Weisglas, Ed Nijpels en Jozias van Aartsen.

Bij BBB doen drie Kamerleden de onderhandelingen: partijleider Caroline van der Plas, haar rechterhand Henk Vermeer en Mona Keijzer. BBB wil heel graag dat deze formatie slaagt, ook de andere Kamerleden. BBB zal naar verwachting nergens moeilijk over doen.

Datzelfde geldt voor de PVV, de grootste partij, waar maar één iemand het voor het zeggen heeft: Geert Wilders. Als hij akkoord is, is de fractie dat ook. Voor Wilders zou een geslaagde formatie bewijzen dat een kabinet onder leiding van de radicaal-rechtse PVV óók kan.

Er staat voor hem veel op het spel. Maar als het mislukt, is hij nog niet zomaar de grote verliezer. Wilders zal andere partijen zo goed als zeker de schuld geven, en zijn kiezers zullen het hem waarschijnlijk het minst kwalijk nemen. Peilingen laten zien dat de PVV bij nieuwe verkiezingen nu rond de vijftig zetels kan halen. Daar komt bij: verzet in de fractie hoeft hij van de vier partijleiders het minst te vrezen.

Dinsdag wordt het wéér laat

Bij BBB ligt het mislukken-scenario moeilijker. In de fractie zitten Kamerleden die graag een post in een nieuw kabinet zouden willen, en Caroline van der Plas doet zichtbaar moeite de formatie te laten slagen. Toen ze op maandagochtend het formatiegebied inliep, betrok ze Wilders, die net na haar aankwam, in het gesprek met de pers. Ze wilde gezamenlijk leerlingen in het speciaal onderwijs een hart onder de riem steken voor hun staatsexamens. Wilders zei: „Wij doen vandaag ook examen.”

NSC is een verdeelde partij. Ook als de formatie klapt, heeft Pieter Omtzigt iets uit te leggen in zijn fractie. In peilingen staat NSC nu op een fors verlies, en volgens kiezersonderzoeken blijkt dat NSC-kiezers het terugdringen van immigratie een belangrijk onderwerp vinden. Zij willen in meerderheid een rechts kabinet. Omtzigt aarzelt openlijk, en lijkt deze formatieronde opnieuw de zwakste schakel, net als in februari, toen hij wegliep van de onderhandelingen. Andere partijen kunnen hem het minst goed voorspellen, en dat maakt ze onrustig.

VVD-leider Dilan Yesilgöz zit altijd met een probleem, of de formatie nu lukt of niet. Een groot deel van de VVD-kiezers wil dat deze formatie slaagt, en haar leiderschap in de partij staat op het spel. Als deze formatie mislukt, opent dat de deur naar een formatie met partijen als GroenLinks-PvdA, NSC en D66. Dat ligt extreem moeilijk in haar partij, bij de leden én bij de fractie, en zal daardoor dus ook kunnen mislukken. Bij nieuwe verkiezingen, als er niets anders meer op zit, zal het zo goed als zeker vooral voor Yesilgöz een moeilijke campagne worden: bij de VVD heeft het afgelopen verkiezings- en formatiejaar een diepe verdeeldheid blootgelegd, onder háár leiding.

Op maandagavond is dat scenario nog ver weg, rond de formatie klinkt dat ze láng doorgaan met onderhandelen. Deze maandag zijn ze om 22.40 uur klaar, en de „ingewikkelde financiële puzzel” (woorden van Richard van Zwol) is nog altijd niet gelegd. Dinsdag, zo klinkt het bij de onderhandelende partijen, wordt het pas écht laat. Dan is het de echte dag van de waarheid.

Aanvulling (13 mei 2024): op maandagavond rond 23.00 uur is dit artikel aangevuld, nadat de onderhandelaars naar buiten kwamen en meedeelden dat de gesprekken dinsdag worden voortgezet.

Lees ook Jozias van Aartsen: ‘Doe het niet, zeg ik tegen Dilan. Ga niet met de PVV praten’