Milieu-arts waarschuwt: Gezondheid staat niet voorop

Ze is vijf maanden zwanger, maar ze kijkt verder. “Ik geloof in de traditie om zeven generaties vooruit te denken voor een gezonde leefomgeving”, zegt Nora van Gaal (35). “Natuurlijk hoop ik dat mijn kind straks goede dingen zal doen, zoals mijn ouders dat van mij hopen. Maar het leven reikt verder dan één generatie.”

Van Gaal is begaan met de wereld, als kind al. Op de vrije school in Nijmegen leerde ze dat de mens onderdeel is van de natuur, niet de baas ervan. Als arts medische milieukunde let ze op de relatie tussen leefomgeving en menselijke gezondheid. Klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en aantasting van de andere ecosystemen hebben gevolgen voor die gezondheid, samen met de sociaaleconomische, cultureel-systemische en politieke systemen.

Tijdens een bijeenkomst van Waterschap Vallei en Veluwe hield Van Gaal onlangs haar toehoorders voor dat de mens voor twee derde uit water bestaat. ‘Omi ni mi, ik ben water’, zo citeerde ze een Nigeriaans gezegde. “Als wij het water in onze leefomgeving vervuilen is het niet gek om te bedenken dat dat ook ons ongezond maakt”, constateerde ze.

Houden we bij het gebruik van water en andere natuurlijke bronnen genoeg rekening met onze gezondheid?

“Nee. Want wij zijn degene die het milieu vervuilen. En als het milieu ongezond is, kúnnen wij niet gezond zijn. We hebben onvoldoende nagedacht over de manieren waarop wij het water en het milieu vervuilen, en wat de impact daarvan is op de gezondheid van de mens. Met die vervuiling brengen we het hele ecosysteem uit balans. En als het ecosysteem van de hele wereld uit balans is, dan kan het niet zo zijn dat wij gezond zijn.”

Hoe komt dat?

“Er ligt te veel nadruk op welvaart en te weinig op welzijn. Hoor je de ironie? Vaart, dat is snelheid, gemak. Onze samenleving is ingericht op groei, ontwikkeling, progressie. In de geneeskunde zeggen wij dat die ongeremde groei de ideologie is van een kankercel. Dat is wat de maatschappij heeft gecreëerd: ongeremde groei is het doel geworden.

“Bij welzijn gaat het om onderdeel ‘zijn’ van een geheel. De enige manier waarop wij als mens gezond kunnen zijn, is zorgen dat we met die ecosystemen in balans blijven. We zijn uit het oog verloren hoe belangrijk dat is.

“In de volksgezondheid spreken we van wicked problems, complexe problemen, als er meer dan alleen een lineaire relatie is tussen één bron en één probleem. We kunnen zeggen: pesticiden veroorzaken gezondheidsproblemen, of pfas doen dat, dus daar moeten we mee stoppen. Maar pfas zijn forever chemicals, die verdwijnen niet meer zomaar. We hebben die milieuvervuiling al veroorzaakt. Hetzelfde geldt voor pesticiden. Dus we moeten verder gaan dan alleen het gebruik stoppen.

“We moeten ook kijken naar herstel van het systeem, waarin we afhankelijk zijn geworden van massaproductie van voedsel. Om op deze schaal en voor deze prijs te blijven produceren zijn nu nog pesticiden nodig. We hebben de boer afhankelijk gemaakt van die pesticiden voor zijn inkomsten, en de consument is afhankelijk geworden van de beschikbaarheid en betaalbaarheid van die voeding.

“Als we het pesticidengebruik nu abrupt zouden stoppen zonder een goed alternatief, zoals true pricing, waarbij de ware kosten voor een product worden betaald inclusief die van eventuele milieuschade, dan halen we het hele systeem nog verder uit balans. Waarmee ik niet zeg dat we het zo moeten houden, wel dat we systemisch moeten kijken naar een oplossing.”

Hoe moet dat dan?

“Er zijn bewegingen die ik heel inspirerend vind. Regeneratieve landbouw bijvoorbeeld. Zoals Bodemzicht, een boerderij van Anne van Leeuwen en haar partners, die nadenken over hoe ze kunnen zorgen dat het ecosysteem van voedsel verbouwen in balans is en wie die producten vervolgens afnemen. Dat gaat dus om welzijn. Als je bij zulke boeren ziet hoe je voedsel wordt geproduceerd, ga je je daarmee verbonden voelen en dat maakt het hele systeem gezonder. Dan wil je geen voedsel met pesticiden meer eten.

“Een andere mooie beweging is die van de drinkbare rivieren. We hebben onze rivieren zo vervuild dat het water voor niets en niemand meer gezond is. In het project Drinkbare rivieren van Li An Phoa loop je letterlijk langs de rivier en meet de waterkwaliteit, waarmee je weer in verbinding komt met dat water. Water is leven. En wij zijn water, wij zijn natuur.

“Als mens hebben wij ons boven de natuur geplaatst en dat is misschien wel de grootste fout geweest, de grootste veroorzaker van die complexe problemen. We hebben er bij ons streven naar welvaart onvoldoende bij stilgestaan dat wij een schakel zijn in het hele ecosysteem op deze planeet en dat alles wat wij doen invloed heeft op alle andere levende wezens op aarde.”

Maar wat zegt dat over de gezondheid?

“Te veel, te weinig of vervuild water heeft allemaal invloed op de gezondheid van de mens. Te veel water kan directe schade met zich meebrengen, gevaar, zo hebben we gezien bij de overstromingen in Limburg. Te weinig water is direct voelbaar: het RIVM waarschuwt dat er in 2030 misschien niet genoeg drinkwater is. En water is voorwaardelijk om te leven. Als het water dat we beschikbaar hebben vervuild is, krijgen wij die vervuiling vanzelfsprekend binnen.

“Pesticiden en pfas zijn belangrijke milieuvervuilers die ook ons ziek maken. Er is nu veel onderzoek gaande naar de gezondheidsaspecten van pesticiden. Zo doet de onderzoeksgroep van Bas Bloem aan het Radboudumc onderzoek naar de relatie tussen pesticiden en de ziekte van Parkinson.

“Veel data die we hebben, komt uit epidemiologisch onderzoek, waarbij je kijkt waar een ziekte veel voorkomt en welke milieufactoren aan die ziekte kunnen worden gelinkt. Bijvoorbeeld data over boeren in Frankrijk die zijn blootgesteld aan pesticiden en Parkinson ontwikkelen: die maken het waarschijnlijk dat er een relatie is. De uitdaging is vervolgens om een causaliteit vast te stellen, zodat je daar consequenties aan kunt koppelen.

“Dat onderzoek is nog bezig, maar intussen worden pesticiden volop gebruikt. We hebben blijkbaar geaccepteerd dat we dat risico nemen zonder dat we de gezondheidseffecten al volledig in kaart hebben. We hanteren het ‘voorzorgprincipe’ überhaupt niet als het gaat over een gezonde leefomgeving. Van luchtvervuiling is de causaliteit duidelijk, toch wordt de gezondheid van de mens nauwelijks meegewogen in beleid over luchtkwaliteit.

“Intussen wordt steeds meer bekend over de mate van blootstelling aan pfas, onder andere via water waarin je niet meer mag zwemmen, via grondwater waardoor je geen groente uit je eigen moestuin mag eten of zelfs via eieren van je eigen kippen.

“Ook hier zien we aan epidemiologische data wat de gevolgen op groepsniveau kunnen zijn van pfas. Mensen die aan veel pfas zijn blootgesteld ervaren mogelijk een nadelig effect op het immuunsysteem, waaronder een verminderde respons op vaccinaties. Daarnaast is het geassocieerd met een grotere kans op lever- en schildklierafwijkingen, een verlaagd geboortegewicht en mogelijk een verhoogd risico op nier- of teelbalkanker.

“En de uitdaging van pfas is dat het lichaam het maar heel langzaam uitstoot, via urine en een klein beetje via ontlasting. Terwijl we er wel continu van binnen krijgen. Het is inmiddels bekend dat zelfs kinderen in de baarmoeder en via de borstvoeding eraan worden blootgesteld. Dus het begint echt al als je nog een foetus bent en dat stapelt zich de rest van je leven op.”

Dat doet denken aan het plastic dat we binnenkrijgen, volgens schattingen al een creditcard per persoon.

“Er is ook veel onderzoek gaande naar microplastic en nanoplastics die we binnen krijgen. Een creditcard is beeldend, dat kunnen we ons voorstellen. Bij pesticiden en pfas is lastig wat het gevaar is, want we zien het niet aan het water dat we binnen krijgen of waarin we zwemmen, maar het is er wel.

“Je zou kunnen meten hoeveel er dan binnenkomt, maar dat is alleen relevant als je er ook wat aan kunt doen. zodat je een minder grote kans hebt om ziek te worden. En dat weten we al: niet in de buurt komen of producten nuttigen waarbij ze gebruikt zijn. Maar omdat we nog niet die causaliteit in beeld hebben, kunnen we nog niet direct aan elkaar relateren: je hebt zoveel in je lichaam dus ga je dit ziektebeeld ontwikkelen.”

Toch zijn we gezonder dan ooit, we worden ouder dan ooit tevoren.

“Dat klopt, maar we moeten die voorsprong niet verliezen. We hebben een heel mooie ontwikkeling doorgemaakt, maar er zijn ook ontwikkelingen waarvan we steeds meer zien dat ze nadelige effecten met zich meebrengen, zoals de toename van Parkinson. Daar kunnen we nu nog wat aan doen.

“Mijn beroep is arts medische milieukunde dus ik ben gericht op de gezondheid van de mens, maar ik zei al dat we afhankelijk zijn van het hele ecosysteem om gezond te blijven. En daarvoor moet ook dat ecosysteem gezond blijven. Ik vind de rechten voor de natuur, de beweging van Jessica den Outer, daarom een hele mooie ontwikkeling. Dat we ons als mens niet boven andere levende wezens mogen plaatsen, of de rivieren of de lucht, want het is niet van ons, wij zijn er onderdeel van. Als we ons geen zorgen maken over pesticiden omdat we gezonder zijn dan ooit, zit daar die antropocene gedachte bij dat het om ons draait. En dan verliezen we uit het oog dat die balans voorwaardelijk is voor onze eigen gezondheid.

“Doordat we pesticiden gebruiken, en ook door klimaatverandering, zien we een verlies aan biodiversiteit. En daardoor zien we dat bepaalde ziektes zich gemakkelijker verspreiden, juist doordat er veel meer van de bron bij elkaar opgehokt zit. Dat hebben we gezien bij corona. Als het systeem uit balans is, kan de balans in onze gezondheid er niet zijn.”

Moeten overheden actiever zijn om dit te veranderen?

“Overheden en bedrijven, dat zijn ook allemaal mensen. Natuurlijk moeten ze wat doen, ieder mens moet wat doen, iedereen heeft een rol in de oplossing. Mensen als Anne van Leeuwen, Jessica den Outer en Li An Phoa maken het verschil. Als je een steentje in de rivier legt, verandert de hele loop. Ik geloof dat het kan.”

Lees ook:

‘Schokkend dat met gif wordt gespoten in drinkwaterwingebieden’

Nederland schendt de Europese richtlijn voor duurzaam gebruik van pesticiden, concludeert Natuur & Milieu op basis van eigen onderzoek. Jurist Anne de Vries noemt het onbegrijpelijk dat de overheid wettelijke regels aan haar laars lapt.