Nieuwe studie: Middeleeuwse gruwelziekte werd door schattige knaagdiertjes verspreid
Lepra is een van de oudste en meest gevreesde ziekten ter wereld. Maar in de middeleeuwen verspreidde de ziekte zich pas goed door Europa. Nu komt een grote studie met een verrassend antwoord op de vraag waarom.
De Bijbel en heiligenverhalen vertellen over wonderbaarlijke genezingen van mensen met melaatsheid (lepra).
Een internationaal team van onderzoekers uit Groot-Brittannië, Zwitserland en de VS heeft een heuse wetenschappelijke doorbraak bereikt. Ze vonden bewijs dat suggereert dat minstens één diersoort lepra overdroeg op mensen in het middeleeuwse Engeland.
Het gaat om de schattige eekhoorn, om precies te zijn de rode eekhoorn, de meest voorkomende knaagdiersoort in Europa.
Studies hebben aangetoond dat de huidige eekhoorn drager kan zijn van de bacterie Mycobacterium leprae (M. leprae), die lepra veroorzaakt. Maar er is geen bewijs dat eekhoorns vandaag de dag lepra kunnen overdragen op mensen. Dat maakt deze nieuwe ontdekking baanbrekend.
De onderzoekers vonden niet alleen sporen van de bacterie in eeuwenoude eekhoornskeletten, maar ontdekten ook dat deze tak van M. leprae meer lijkt op de bacterie die gevonden is bij middeleeuwse menselijke lepralijders dan op de bacterie die bekend is van hedendaagse eekhoorns.
Mensen besmetten eekhoorns
Jarenlang wisten we niet dat lepra (ook bekend als melaatsheid) ook andere dieren dan de mens kon treffen. Onderzoek in de jaren 1980 wees uit dat gordeldieren in Zuid-Amerika ermee besmet waren geweest, maar pas in 2016 werden de eerste eekhoorns met lepra gevonden.
‘De ontdekking van lepra bij moderne eekhoorns was verrassend en het is ongelooflijk dat we de ziekte in de middeleeuwen hebben gevonden,’ vertelt coauteur Sarah Inskip, archeoloog aan de University of Leicester, aan de BBC. ‘Het gaat echt in tegen het verhaal dat de ziekte alleen mensen trof.’
In een artikel in het tijdschrift Current Biology leggen de betrokken archeologen en genetische experts uit hoe ze een verband wisten te leggen tussen lepra in de middeleeuwen en contact met eekhoorns.
Ze onderzochten botten van mensen en rode eekhoorns die in de loop der jaren zijn gevonden bij opgravingen in en rond de plaats Winchester in Zuid-Engeland.
Tot ver in de renaissance werden eekhoorns als huisdier gehouden. Mensen gaven hun eekhoorns zelfs bijzondere sieraden, zoals een zilveren ketting.
Lepra veroorzaakt karakteristieke laesies op de botten, en de wetenschappers zochten naar skeletten die tekenen vertoonden van lepra. Er werden DNA-fragmenten geëxtraheerd en geanalyseerd, en de genetische vingerafdruk van M. leprae werd aangetroffen in 25 botmonsters van mensen en 12 van eekhoorns.
De menselijke botten werden gevonden bij de opgraving van een graf van melaatsen die stierven in een middeleeuws ziekenhuis in Winchester, de eekhoornbotten komen uit een oud graf dat werd gebruikt door bonthandelaars. Alle botten zijn gedateerd tussen de 10e en 13e eeuw.
In het artikel merken de auteurs op dat ‘de middeleeuwse eekhoornstam (van M. leprae, red.) nauwer verwant is aan sommige middeleeuwse menselijke stammen uit Winchester dan aan moderne eekhoornstammen uit Engeland.’ Dat wijst er sterk op dat eekhoornlepra nooit een onafhankelijke ziekte is geweest en dat het in de middeleeuwen vrij moet hebben gecirculeerd tussen mensen en eekhoorns.
Eekhoornbont was heel populair in de middeleeuwen. Er werden o.a. mantels van gemaakt. Dit is een Duitse illustratie van het proces uit de 15e eeuw.
Mensen en eekhoorns leefden veel dichter bij elkaar dan nu
Lepra is een van de oudste ziekten ter wereld. Hij werd al afgebeeld door de oude Egyptenaren en wordt verschillende keren genoemd in het Oude Testament – bijvoorbeeld in de Wet van Mozes, die rond 700 v.Chr. werd opgetekend.
Er zijn echter sterke aanwijzingen dat de ziekte zich, in ieder geval in Europa, pas echt begon te verspreiden in de middeleeuwen. Verschillende theorieën pogen dit te verklaren, zoals dat de ziekte met de kruistochten meekwam naar Europa of dat het te maken had met de toegenomen handel op het continent in die tijd.
Maar misschien ligt het antwoord bij eekhoorns. Wetenschappers denken dat mensen de ziekte op de een of andere manier hebben overgedragen op eekhoorns en dat beide soorten elkaar vanaf dat moment zijn gaan besmetten.
Dat kwam waarschijnlijk doordat middeleeuwse mensen veel nauwer samenleefden met eekhoorns dan we nu gewend zijn. Eekhoornbont was ongelooflijk populair voor kleding, en juist Winchester kende een bloeiende industrie voor het bont van de kleine knaagdieren, dat ook werd geëxporteerd.
Sommige mensen hielden zelfs eekhoorns als huisdier, vooral in het middeleeuwse Engeland. Dit is de meest logische verklaring voor de overdracht van lepra op een eekhoorn. Lepra verspreidt zich doorgaans alleen van de ene persoon naar de andere bij nauw en langdurig contact. Dit geldt waarschijnlijk ook tussen dieren en mensen.
Lepra is nog lang niet uitgeroeid en jaarlijks worden er meer dan 200.000 nieuwe gevallen gediagnosticeerd. De onderzoekers zijn van mening dat we niet alleen de mogelijke rol van dieren bij de verspreiding van de ziekte in het verleden serieus moeten nemen, maar ook moeten kijken naar mogelijke overdracht door dieren als we helemaal van lepra af willen.