Toch knaagt het inmiddels, na zoveel verhalen over vaders en grootouders in de oorlog. Was mijn vader eigenlijk wel ‘moreel ambitieus’ genoeg, toen hij op 10 mei 1940 aan de Maas in Limburg zijn manschappen het vuur liet openen op de Duitse rubberboten die ze in de ochtendnevel zagen naderen? Of toen hij – terug van zijn eerste buitenlandse reis, naar een gevangenenkamp in Polen – aantrad bij de brandweer in Rotterdam? Of toen hij met illegale krantjes door de stad fietste of stadskinderen begeleidde naar Friesland, waar brood en aardappelen nog niet op waren?
Zelf zou hij het hebben ontkend, vermoed ik. „Je bent jong en je denkt er niet bij na”, was zijn standaard-antwoord op vragen naar de oorlog. Hij had er allemaal niet om gevraagd, maar hij deed mee – met alle risico’s. Was hij soms aangestoken door „het virus” van verzet en bezig met „topsport”, zoals Rutger Bregman het noemt in zijn veelbesproken boek Morele ambitie. Of was hij een „dienstbaar radertje”, zoals Floor Rusman schreef in kritiek op Bregman.
Misschien wel beide. Zijn biografische timing (1914-1996) hielp in elk geval een handje mee: heel de rampzalige eeuw meebeleefd, van Eerste Wereldoorlog door een diepe crisis naar de Tweede en de wederopbouw. Rake beroepskeuzes ook: eerst militair, daarna brandweerman in die andere stad aan de Maas, waar genoeg werk aan de winkel was. Na kantoor kwamen de illegale overuren: stempels stelen voor vervalste persoonsbewijzen, een vuurwapen onder de keukenvloer bewaren.
Gelukkig beleefde hij later óók, nu achter een net bureau bij de ROTEB, het welvaartsoptimisme van de jaren zestig (in achtereenvolgens een DAF 33, 44 en 55), tot en met de goedgemutste eerste Paarse jaren, nog zonder Pim.
Met de hoofdstuktitel Nee, je bent niet goed zoals je bent in Bregmans boek zou hij het, als gereformeerde Fries, overigens van harte eens zijn geweest. Zij het met verwijzing naar een wat oudere tekst, die over de mens die geneigd is tot alle kwaad en niet in staat tot enig goed. Niettemin, woekeren met je talenten hoorde er bij, net als je plicht doen. Zonder filantropische bonuspunten.
In De Volkskrant stond onlangs een lange reportage over supermarkt-klanten die bij de zelfscanner stiekem een paar boodschappen in hun tas laten glijden. Oef! De smoesjes waarmee ze hun illegale arbeid rechtvaardigden waren behoorlijk ambitieus: protest tegen het kapitalisme, een middelvinger naar de rijken, solidariteit met kassières. Weg met de slavenmoraal van braaf betalende sukkels! Ziedaar Nietzsche anno 2024: een banaan jatten bij de zelfscanner.
Maakte mijn vader het verschil? Hij geloofde er niks van. Maar hij was er wel bij, aan de Maas.