Het overgrote deel van mijn familie is in de oorlog vermoord. Mijn ouders hebben Auschwitz overleefd. Dan is het niet verbazingwekkend dat ieder jaar 4 mei en de 2 minuten stilte bij ons een belangrijke rol speelde.
Lees volledig artikel: Waar ik tijdens die 2 minuten stilte aan denk
Tot 1960
Mijn ouders hebben beiden Auschwitz overleefd. Een heel groot deel van hun familie (inclusief ouders, grootouders en partners) is tijdens de oorlog vermoord. Ondanks dat er experimenten waren uitgevoerd op mijn moeder om haar onvruchtbaar te maken, werd ik toch geboren. Mijn ouders keken zo min mogelijk achterom en deden er alles aan om mij een onbezorgde jeugd te geven. Er werd weinig over de oorlog of over de vermoorde familieleden gesproken.
Ieder jaar in aanloop naar 4 mei veranderde de sfeer in huis. Mijn ouders werden stiller, meer naar binnen gekeerd.
’s Middags op 4 mei ging mijn vader naar een plek aan de Haarlemseweg tussen Amsterdam en Halfweg waar een klein wit herdenkingskruis stond. Daar waren drie verzetsmensen gefusilleerd. Vanaf mijn zesde nam hij me mee. En vertelde dat één van de drie gefusilleerden, de politieman Piet Elias, met hem had samengewerkt tijdens de oorlog. Die politieman en drie van zijn collega’s hadden o.a. gezorgd dat gevangengenomen Joden uit het hoofdkwartier van de Sicherdienst konden ontsnappen. De ene politieman, die wel de oorlog had overleefd, kwam met enige regelmaat bij ons thuis.
Tijdens de twee minuten stilte waren we thuis. We stonden stil voor het raam te kijken, totdat de straatlantaarns aan gingen en daarna weer uit. Het was duidelijk dat mijn ouders dan heel verdrietig waren.
Ik dacht tijdens die twee minuten stilte meestal aan niets.
Als ik daaraan terugdenk, dan besef ik dat dat komt doordat ik eigenlijk niets wist van mijn vele familieleden, die in de oorlog waren vermoord. Ik had geen foto’s gezien, en mijn ouders hadden vrijwel niets over ze verteld.
Tussen 1960 en 2002
Vanaf mijn middelbareschooltijd kwam ik veel meer te weten over wat er tijdens de oorlog was gebeurd. Deels door de lessen, deels doordat ik programma’s zag op televisie over de oorlog. Met name “de bezetting” van Lou de Jong. Plus dat ik zelf boeken ging lezen die over de oorlog gingen.
Maar nog steeds wist ik weinig over mijn familieleden die in de oorlog waren omgekomen. Mijn ouders spraken er niet over en ik vroeg er niet naar. Gelukkig deden ze mee aan het project “Survivors of the Shoah” en werden in 1996 uitgebreid geïnterviewd over hun ervaringen tijdens de oorlog. Daarnaast had de schrijver van het boek over Walter Süskind, die veel informatie over de oorlog van mijn vader had gekregen, de handgeschreven memoires van mijn vader verwerkt tot een boekje, zodat ik steeds meer te weten kwam.
Regelmatig ging ik op 4 mei met mijn vader naar het witte kruis op de Haarlemmerweg.
Tijdens de twee minuten stilte was ik meestal thuis, maar soms op een speciale herdenkingsplek, zoals de Hollandse Schouwburg of het monument aan de Apollolaan.
Zeker tot in de loop van 1990 had ik moeite om tijdens die twee minuten aan iets gepast te denken. Ik probeerde me dan te concentreren op foto’s die ik in boeken had gezien van stapels anonieme lijken, die genomen waren direct na de bevrijding van concentratiekampen.
Na 2002
Mijn beide ouders overleden begin 2002. Pas erna kwam er voor mij veel informatie beschikbaar over de vele familieleden die in de oorlog waren vermoord. In de portemonnee van mijn moeder vond ik de foto van haar twee ouders die ik niet eerder had gezien.
De stamboomsite “My Heritage” werd een belangrijke bron. Ik zag daar voor het eerst de namen van de vele familieleden die in de oorlog waren vermoord. Tot mijn verbazing kwam ik pas toen te weten dat twee grootouders van mijn moeder aan het begin van de oorlog nog leefden. Haar opa, Isaac Brander, was op 82- jarige leeftijd vergast en haar oma, Branca Nabarro, op 70-jarige leeftijd. Van beiden zag ik toen voor het eerst een foto:
Eind 2019 werd het witte kruis op de Haarlemmerweg vervangen door een nieuw monument. Ik was bij de onthulling aanwezig en ben daarna nog diverse keren op 4 mei daar geweest.
Vanuit de stamboom van MyHeritage kwam ik steeds meer te weten hoe groot de familie van mijn ouders was geweest. De impact werd nog groter toen ik voor het eerst in het namenmonument was dat in 2021 in de Weesperstraat werd onthuld. 102.000 stenen met op iedere steen een vermoorde vervolgde. Ik zag veel namen van familieleden en op dat moment drong voor het eerst diep tot mij door niet alleen hoeveel mensen dat wel waren, maar dat mijn ouders ieder van hen hadden gekend. Wel eens op visite bij hen geweest waren, heugelijke en verdrietige gebeurtenissen met elkaar hadden gedeeld. Alleen al van mijn moeder waren 109 van de 115 familieleden tot en met de vierde graad vermoord.
In die periode merkte ik dat ik tijdens de 2 minuten stilte vooral aan die grote groep familieleden dacht, en ook aan mijn eigen ouders.
Die ervaring werd nog doorleefder toen ik in 2012 met mijn zoon Michel in het kader van een documentaire over mijn moeder in het experimentenblok naar Auschwitz ging. Door dat bezoek kreeg ik nog sterker het gevoel over de ellende die men daar had moeten doorstaan. Iets wat ik mee nam naar 4 mei, tijdens de 2 minuten stilte.
2024
De gebeurtenissen vanaf 7 oktober 2023 hebben een heel grote impact op de mensen die zich betrokken voelen bij Israël en bij Palestijnen. Het leed wat op 7 oktober is aangericht, het leed van de gijzelaars, en het leed dat de bevolking van Gaza sindsdien heeft moeten ondergaan is verschrikkelijk en doet ieder normaal mens erg pijn.
Maar in tegenstelling tot veel andere ingrijpende oorlogsgebeurtenissen in de wereld, heeft dit wel grote effecten binnen de Nederlandse samenleving. Dat hangt samen met het feit dat er bevolkingsgroepen in Nederland zijn met een sterke binding aan één van de partijen. Een conflict met een heftig verleden, dat ook multi-interpretabel is, naar gelang je eigen ervaringen/voorkeuren.
Een zeer complex conflict, zonder een echte oplossing. Ook een wapenstilstand, hoe graag je die ook zou willen, is geen eindoplossing, maar hooguit een tussenstation naar nieuwe aanhoudende problemen.
Onder de Joden die de oorlog hadden overleefd, was het bestaan van de Staat Israël een vorm van verzekering. Namelijk dat als er weer een vijand zou komen die op het leven van Joden uit was, er tenminste een plek op aarde was, waar men naartoe kon vluchten. Een logisch gevoel voor getraumatiseerde mensen die de oorlog met zoveel leed hadden overleefd. Maar helaas heb ik zelf ook af en toe ervaren wat antisemitisme is. Met als beginpunt een ervaring als zesjarige op het strand van Zandvoort toen een groep Nederlanders die een conflict hadden met een Joodse vriendengroep van mijn ouders, ons toeriepen “Ze zijn jullie vergeten te vergassen”.
Dat betekende niet dat alles wat in en door Israël gedaan als perfect werd beoordeeld. Zeker niet. Maar, mede door de historisch aangekweekte gevoeligheid, was het voor Joden ook niet makkelijk om steeds een onderscheid te zien in hoeverre mensen zich afzetten tegen – het beleid van – Israël of tegen Joden in het algemeen. Dat is de laatste 7 maanden veel heftiger geworden en ik ben bang dat het nog lang zal duren.
Het staat mensen volledig vrij om tijdens die twee minuten te denken waaraan zij willen denken. Of dat nu een relatie heeft met de Tweede Wereldoorlog of niet is aan hen.
Maar ik hoop wel dat iedereen de ander de ruimte zal geven om die twee minuten te denken aan datgene wat voor die persoon van belang is. Welke ellende uit het verleden of heden dat ook is.
Voor mij is het duidelijk waaraan ik die twee minuten zal denken. Het grote aantal van mijn familieleden, van wie ik de namen (en soms ook de foto’s) vooral in de afgelopen 20 jaar heb leren kennen,
En ik zal het doen bij het monument aan de Haarlemmerweg voor Piet Elias en de andere twee gefusilleerden.
N.B. Er is veel belangstelling voor de oorlogsherinneringen van mijn ouders. Daarom heb ik hun herinneringen, zoals vastgelegd in “Survivors of the Shoah”, en de memoires van mijn vader, samen in een boekje gebundeld. Hier treft u de complete tekst van die boekjes aan en de plek waar u het boekje kunt bestellen.
