Hoe zwemclub De Watervrienden wilde voorkomen dat leden in nazi-handen vielen

• Anne van Eijk

"Ondanks zijn korte leven heeft Gerrit het gepresteerd een groot zwemmer te zijn. In hem is Dordrecht een van haar beste zwemmers en poloërs verloren." Het is een passage uit het in memoriam over Gerrit van der Linden, in het jubileumboek van zwemclub Merwede.

Van der Linden is een van de vele zwemmers die tijdens de Tweede Wereldoorlog omkwamen. Hij zat in het verzet.

"Als een der eersten begon Gerrit te werken aan het ondergrondse front. Na zijn arrestatie werd hij vijfmaal ter dood veroordeeld voor de verschillende daden van sabotage die op zijn naam stonden. Op 20 oktober 1942 eindigde Gerrit zijn leven voor een vuurpeloton der moffen."

De naam van Van der Linden is terug te vinden op een lijst die de Zwembond op 13 maart 1947 publiceerde. Op die lijst staan 160 namen van zwemmers die in de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen. Maar nog in elk geval 200 namen ontbreken, die van omgekomen leden van zwemclub De Watervrienden uit Amsterdam.

Administratie verbrand

De Watervrienden was een socialistische zwemclub en had veel Joodse leden. Adolf Hitler verbood bij zijn machtsgreep in Duitsland in 1933 niet alleen de socialistische sport, maar liet ook nog eens alle leden van deze verenigingen vervolgen.

De Amsterdamse zwemclub maakte zich dus geen enkele illusie toen de Duitsers Nederland binnenvielen. En omdat het levensgevaarlijk was als de persoonsgegevens van de zwemmers in verkeerde handen terechtkwamen, besloot De Watervrienden alle administratie te verbranden.

"Bijna ons gehele verenigingsarchief werd in de meidagen van 1940 door ons vernietigd en onze vereniging ontbonden om niemand ook maar enige houvast te geven over onze activiteiten, de namen enz. van onze vele Joodse leden en hun huisgenoten", valt te lezen in de jubileumuitgave van De Watervrienden uit 1968, toen de club veertig jaar bestond.

Toen de bezetting een paar weken oud was, vond een aantal leden van De Watervrienden het besluit om alles op te heffen toch wat te voorbarig geweest en richtte een nieuwe vereniging op. Het leek er aanvankelijk op dat zij gelijk hadden. "Maar spoedig begon de bezetter hard toe te slaan."

"De bordjes 'Verboden voor Joden' kwamen ook in de zwembaden te hangen en hoewel er nog op alle mogelijke manieren door de nieuwe vereniging getracht werd iets van het Watervriendennetwerk voort te zetten, was dit tot mislukken gedoemd."

De Joodse leden van de club werden een voor een via Westerbork naar Duitsland of nog verder getransporteerd. Honderden van de leden ondergingen dit lot, slechts een enkeling keerde terug.

Duitse soldaten leren zwemmen

De zwemclubs verloren dus veel van hun leden, maar de zwembaden werden nog steeds drukbezocht. De Duitsers propageerden niet alleen vaker sporten - "wie sport bedrijft, zondigt niet" - ze maakten zelf ook maar al te graag gebruik van de zwembaden.

"De Duitsers kwamen op stille tijden", vertelde caissière Miep de Korne in het boek '65 jaar Sportfondsenbad Rotterdam-Noord' uit 2002. "De oudere mannen in het leger hadden vaak nog nooit gezwommen, maar ze werden gewoon het water ingeduwd. Met de haak werd hun hoofd boven gehouden."

Wat de zwemmende Duitsers tijdens hun zwemuurtjes niet doorhadden, was dat meerdere zwembaden ook dienstdeden als onderduikadres. Het Sportfondsenbad Nijmegen-Oost huisvestte bijvoorbeeld jarenlang onderduikers, zo valt te lezen in het boek over het 75-jarig bestaan van het zwembad. "Zij hielden zich schuil boven het plafond van het grote zwembad."

"Dat waren spannende tijden, aangezien de Duitsers regelmatig vijf meter onder hen aan het zwemmen waren. Na sluitingstijd klom een lid van het personeel via een laddertje in het donker naar boven. Door een luik werd er eten en drinken naar de onderduikers gebracht. En het was echt stikdonker, want op last van de bezetter waren alle ramen ook nog eens verduisterd."

Minstens 200 slachtoffers

Zwemclub De Watervrienden uit Amsterdam had met het vernietigen van de administratie de hoop het de Duitsers wat moeilijker te maken, maar het mocht dus niet baten. Minstens 200 leden kwamen om en vanwege de verbrande administratie kennen we bijna tachtig jaar na de oorlog van veel van hen nog altijd de namen en verhalen niet.