De ‘advocaat van de duivel’ van de MIVD: ‘Let niet alleen op je tegenstander. Houd ook je bondgenoten in de gaten’

„Alexander Claver is van origine historicus met een doctorsgraad in de sociale wetenschappen. De laatste vijftien jaar werkte hij als analist en onderzoeker binnen het Nederlandse Ministerie van Defensie.”

De beschrijving van de auteur van een artikel in een Engelstalig vaktijdschrift oogde heel normaal. Alleen insiders wisten dat er iets ontbrak. Alexander Claver, schrijver van het artikel uit juli 2021 over de ‘Advocaat van de duivel binnen de Nederlandse Militaire inlichtingendienst (2008-2020)’ was meer dan alleen maar onderzoeker bij Defensie. Claver wás die advocaat van de duivel. Het artikel ging over zijn eigen functie.

NRC ging op zoek naar de man met deze tot de verbeelding sprekende baan. Aanleiding vormden de recente gebeurtenissen in Israël. Daar dook een man met dezelfde functie op: het hoofd van een gespecialiseerde afdeling binnen de militaire inlichtingendienst, die toegang heeft tot alle geheim materiaal. De hoge officier (vaak een kolonel) en zijn collega’s houden analyses kritisch tegen het licht om tunnelvisie en wensdenken te voorkomen. Kloppen de aannames in de rapporten en presentaties wel? Is de conclusie logisch? Zou de tegenovergestelde conclusie niet logischer zijn? De naam van de afdeling is ontleend aan een uitdrukking uit de Talmud. Ipcha Mistabra betekent zoiets als: ‘Het tegendeel is waarschijnlijker’.

Niet lang na de terreuraanval van Hamas lekte uit dat Ipcha Mistabra kort voor 7 oktober alarm had geslagen. In tegenstelling tot wat het Israëlische kabinet, het leger en de inlichtingendiensten dachten, waren er serieuze aanwijzingen en veronderstellingen dat Hamas een aanval op Israël aan het voorbereiden was, zo had de ‘Devils Advocate’ herhaaldelijk gewaarschuwd. „In de weken voor het begin van de oorlog probeerde ik onze fundamentele veronderstelling aan de kaak te stellen dat Hamas de rust wilde bewaren in de Gazastrook”, citeerden Israëlische media de hoge officier.

Scepsis

Leden van de politieke en inlichtingen-elite erkenden, schoorvoetend, hun ongelijk. Tzachi Hanegbi, veiligheidsadviseur van premier Netanyahu, zei enkele dagen na 7 oktober: „Het is mijn fout en die weerspiegelt de fouten van iedereen die inlichtingen beoordeelt.” En onlangs werd bekend dat het hoofd van de militaire inlichtingendienst, generaal-majoor Aharon Galiva, ontslag heeft genomen.

Israël en Nederland zijn de twee landen waar militaire inlichtingendiensten scepsis over hun eigen werk hebben geïnstitutionaliseerd met een ‘Devil’s Advocate’; andere landen en hun diensten doen dat op andere manieren. Het roept de vraag op hoe de Nederlandse variant functioneert, zeker nu internationale spanningen en oorlogsdreiging op dit continent toenemen.

Beeldvorming

De identiteit van de persoon achter de Nederlandse ‘DA’ vaststellen is gemakkelijker dan hem te spreken krijgen. Nadat NRC de woordvoerders van de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) heeft gewezen op diverse openbare publicaties van Claver, blijkt de dienst open te staan voor een on the record gesprek met hem, het eerste publieke interview van deze functionaris over zijn werk. Toch wordt een al geplande afspraak kort van te voren afgezegd. De dienst wil eerst nog meer informatie over wat NRC precies wil. Op de achtergrond speelt, naar verluidt, angst voor beeldvorming die doet denken aan recente gebeurtenissen in Israël: de politiek en leiding van leger en diensten negeerden daar dus de – achteraf – juist gebleken adviezen van de ‘DA’.

Pas na een voorgesprek op de Frederikkazerne in Den Haag, waar de MIVD zetelt, volgt de ontmoeting met Claver zelf. Het gaat, in tegenstelling tot zijn Israëlische ‘collega’ om een voormalige MIVD-analist zonder militaire rang die de functie van ‘Devil’s Advocate’ inmiddels zo’n vijf jaar bekleedt.

De ontmoeting met Claver verloopt volgens een strak protocol. Bij binnenkomst moeten mobiele telefoon en opname-apparatuur worden ingeleverd en opgeborgen in een kluisje. Alleen pen en papier mogen mee in een tas die van te voren nauwkeurig wordt onderzocht. Informatie over actuele onderwerpen is geheim en wordt dus niet gegeven, zo wordt van te voren gemeld. Een foto van Claver voor bij dit artikel is geen optie. Citaten van hem moeten eerst worden voorgelegd en op feitelijke juistheid worden gecontroleerd.

Burgerkostuum

Ondanks deze beperkingen geeft het twee uur durende gesprek met Claver (in aanwezigheid van een woordvoerder) een goede indruk van de manier waarop de Nederlandse ‘DA’ zijn taken invult. Die blijkt sterk af te wijken van die van zijn Israëlische collega. De belangrijkste verschillen zitten, behalve in rang en achtergrond van de functionaris zelf, in bevoegdheden en werkwijze. De Nederlandse ‘DA’ rapporteert niet direct aan de premier, zoals zijn Israëlische collega kan, maar als ‘adviseur’ aan de directeur van de MIVD. „Dat is hier anders geregeld, gezien de totaal verschillende veiligheidssituatie”, zegt Claver, een vijftiger met baardje, gekleed in een blauw ‘burgerkostuum’.

Een ander belangrijk verschil met Israël: vaker dan NRC aanvankelijk dacht, opereert de Nederlandse ‘Advocaat van de Duivel’ achteraf in plaats van vooraf, zoals de Israëlische ‘DA’ deed vlak voor de aanval van Hamas. De Nederlandse ‘DA’ treedt meer op als bewaker van de kwaliteit van de besluitvorming binnen de MIVD. Zoals de eerste ‘DA’ Huib van de Meeberg bij zijn aantreden in 2008 zei in een intern blad van de MIVD: „Het is belangrijk dat analisten geen tunnelvisie ontwikkelen, waardoor ze zo gefocust zijn op een bepaalde uitslag, dat ze belangrijke aspecten van de werkelijkheid over het hoofd zien of niet op hun juiste waarde schatten.”

Hoe dit in zijn werk gaat, blijkt als NRC de oorlog in Oekraïne ter sprake brengt in het gesprek met Claver. Over dit onderwerp bestaat binnen de Nederlandse politiek, media, denktanks en de NAVO tamelijk grote consensus: Rusland moet in Oekraïne worden tegengehouden, omdat Moskou anders aangemoedigd wordt ook elders in Europa geweld te gebruiken, misschien zelfs tegen Nederland. Tegengeluiden (bijvoorbeeld: Moskou heeft die intentie niet, of niet de middelen), kunnen op grote weerstand in politiek en media rekenen.

Hoe gaan de ‘tegendenkers’ bij de MIVD om met dit ‘meerderheidsdenken’?

Afwijkende interpretaties

Claver en zijn collega’s wagen zich niet aan het ontwikkelen van alternatieve scenario’s, zo blijkt. „Daarvoor is de situatie te veel koffiedik kijken”, zegt de ‘DA’. Wat zijn team wel doet, is bevorderen dat bij de analisten van de betrokken MIVD-onderdelen die alle informatie verzamelen en duiden, genoeg ruimte is voor afwijkende interpretaties en meningen. „We letten er tijdens bijeenkomsten en in stukken op dat een grote variëteit aan invalshoeken en meningen de ruimte krijgt en eventueel wordt vertaald in uiteenlopende scenario’s”, zegt Claver.

Bedacht zijn op beredeneerde, afwijkende opvattingen en die tijdig een plek geven binnen de MIVD, is een belangrijk deel van het werk, stelt Claver. Een studie van de sociaal-psycholoog Charlan Nemeth uit 2018 (In Defense of Trouble Makers, The Power of Dissent in Life and Business) sterkte hem daarin. Nemeth schreef: „Het simpele feit van het bestaan van een meerderheid is voor velen van ons al genoeg om het ermee eens te zijn.” Claver: „Zo herkenbaar!”

Blind staren

Om al te gemakkelijke consensusvorming te voorkomen, doen Claver en zijn mensen nog iets anders: het trekken van heldere lessen en die op latere, relevante momenten in roulatie brengen. Claver geeft Afghanistan en – weer – Oekraïne als voorbeelden. In de zomer van 2021 werd de MIVD, net als andere Westerse diensten, overvallen door het hoge tempo waarmee de islamitische Taliban het land veroverden en de hoofdstad Kaboel op 15 augustus innamen. De maanden en weken waarvan werd gesproken, veranderden in de praktijk in dagen en uren.

Claver wil niet zeggen of hij en zijn team destijds die optimistische inschatting deelden. Wel zegt hij: „We hebben de collega’s van het Afghanistan-team meegegeven dat er in scenario’s voortaan beter gekeken moet worden naar de vechtbereidheid van de kant van de bondgenoten. Als Afghaanse soldaten hun wapens weggooien, de president het land ontvlucht, en de VS ook nog hun luchtsteun intrekken, tsja, dan is het snel klaar.”

De les die de ‘DA’ daarna analisten voorhield werd: staar je niet blind op je tegenstander, houd ook je bondgenoten goed in het oog bij het inschatten van het verloop van een oorlog. Sneller dan gedacht kwam die boodschap van pas. Tijdens de laatste weken van de Russische troepenopbouw aan de grens met Oekraïne in februari 2022 „gingen velen ervan uit dat de verovering van het land slechts een kwestie van weken was”, zegt Claver. Samen met ongeloof dat de Russische invasie daadwerkelijk plaatsvond, resulteerde dit aanvankelijk in een afwachtende houding van het Westen.

Claver vond het belangrijk, ondanks de relatief beperkte inbreng van een klein land als Nederland, een eigen geluid te laten horen: „Ik heb bij het begin van het conflict gezegd: Laten we niet alleen naar de intenties en middelen van de tegenstander kijken, maar ons ook afvragen wat Oekraïne op de mat kan leggen. Dat had ik geleerd uit onze Afghanistan-ervaring. Achteraf ben ik blij dat we die gedachte bij het Rusland-Oekraïneteam hebben neergelegd.” Het Oekraïense leger vocht harder en succesvoller terug dan veel analisten voor mogelijk hadden gehouden.

Wensdenken

Het optreden van de ‘DA’ kan soms ingrijpende gevolgen hebben voor collega’s bij de MIVD, zo bleek een paar jaar geleden. Claver en zijn team dwongen naar eigen zeggen de dienst tot ontmanteling van een ‘verzameleenheid’ die veel informatie opslorpte maar niet het soort informatie waarvoor de eenheid was bedoeld. „Die operatie was dus niet doelmatig en wellicht zelfs niet rechtmatig”, zegt Claver. Voordat een extern toezichthouder daarover een oordeel kon vellen, werd het verzamelpunt „waarin veel ziel en zaligheid was gaan zitten”, door de MIVD opgeheven. „Overigens zijn we nog steeds on speaking terms met die afdeling”, lacht Claver.

In een ander voorbeeld oordeelde de DA achteraf juist positief over de handelwijze van de MIVD, positiever zelfs dan externe onderzoekers deden. De commissie-Ruys, die in 2023 onderzocht hoe het kon dat Nederland zo overrompeld werd in Afghanistan, was uiterst kritisch over de MIVD. In haar rapport van oktober 2023 schreef ze: „Op 10 augustus geeft de -MIVD aan dat het onwaarschijnlijk is dat de Taliban binnen drie tot zes maanden Kaboel met geweld zullen proberen in te nemen. […] Dat Kaboel uiteindelijk op 15 augustus zonder geweld kon worden ingenomen, was niet voorzien door de MIVD.” De commissie (met als een van de leden oud-MIVD-chef Pieter Bindt) concludeerde: „Er was sprake van te positief wensdenken en van een collectieve inschattingsfout van Nederland en partnerlanden over hoe snel Kaboel zou vallen.” Het kabinet omarmde even later deze conclusie.

Claver wil niet zeggen of hij en zijn team destijds ook vonden dat het MIVD-team in Afghanistan een te positief beeld ophingen. Wel zegt hij de kritiek van de commissie-Ruys te hard geformuleerd te vinden. „Wensdenken is een term die ik niet voor mijn rekening neem”, zegt hij. „Ik heb na de val van Kaboel op verzoek van de dienstleiding bekeken of er signalen van de snelle opmars zijn gemist, zoals de term wensdenken suggereert. Onze conclusie was juist dat binnen de beperkte opzet die het kleine team van toen nog had in Afghanistan, die signalen niet zijn gemist. En overigens waren we lang niet de enigen die het tempo van de opmars van de Taliban verkeerd inschatten. Dat overkwam ook landen met veel grotere inlichtingenteams dan het onze.”

Tegendenker

Claver en zijn team willen niet alleen als tegendenker, geheugencentrum en kwaliteitsbewaker functioneren. Ze speuren ook naar informatie die rondzwerft in ‘het apparaat’ maar niet de aandacht krijgt die het verdient. Klassiek buitenlands voorbeeld is de vliegles in Florida die een van de terroristen in de zomer van 2001 nam, om een paar maanden later een Boeing in een van de Twin Towers van het World Trade Center in New York te vliegen.

Dat de vliegles was gevolgd, was bekend bij Amerikaanse diensten. Dat dezelfde les zou kunnen worden gebruikt voor een tot dan toe onbekende terroristische tactiek, was niet serieus als hypothese onderzocht. Met wat meer voorstellingsvermogen had dat best gekund, concludeerde de Amerikaanse 9/11-onderzoekscommissie achteraf. Immers, reeds bekend was dat terroristen van Al-Qaeda soms boten gebruikten om zichzelf te pletter te varen tegen Amerikaanse doelen; bij een aanslag in oktober 2000, met een rubberboot van zelfmoordterroristen in Aden (Jemen) op het marine-schip USS Cole, kwamen 17 Amerikaanse militairen om. Als een boot een zelfmoordwapen kan zijn, waarom dan niet ook een vliegtuig, aldus de Amerikaanse onderzoekscommissie.

Voorstellingsvermogen

Hoe proberen Claver en zijn mensen het benodigde ‘voorstellingsvermogen’ binnen de MIVD te versterken? „Je kunt niet op alles bedacht zijn”, aldus de ‘DA’. Toch kun je wel een aantal gunstige voorwaarden scheppen, zegt hij. Daarvoor is allereerst een „goed en open gesprek onder gelijken” nodig waarin uiteenlopende, ook onwaarschijnlijk lijkende opties worden verkend.

Lachend vertelt Claver hoe hij zelf in zijn vorige baan als analist door de vorige ‘DA’ werd geconfronteerd met zijn eigen rapport; hij wil niet zeggen waarover dat ging. „Dat zat vol correcties. Zoiets werkt averechts: je zet de hakken in het zand in plaats van open te staan voor een creatieve gedachtewisseling over onbetreden paden.”

Tot deze gedachtewisselingen behoren het „begeleiden van alternatieve scenariosessies en het verrichten van ‘contraire’ analyses waarbij op basis van dezelfde bronnen heel andere conclusies worden getrokken.” Ook organiseert de ‘DA’ geregeld seminars met experts uit binnen- en buitenland.

Daarnaast is de rekrutering van het ‘DA’-team zelf belangrijk. Dat bestaat uit zeer verschillende specialisten „uit heel diverse denkrichtingen en disciplines”, vertelt Claver. Een hoge, ervaren militair moet situaties op het slagveld op de juiste waarde kunnen inschatten. Een bestuurskundige bekijkt onder meer of een concept-rapport wel in de juiste fase van de besluitvorming met de juiste deskundigen is besproken. Een contra-inlichtingenexpert kent de nieuwste terroristische en militaire technieken op zijn of haar duimpje. Een senior analist weet eventuele tekortkomingen in rapporten en denkwijzen op te sporen. En een datawetenschapper let erop dat de algoritmes en filters achter de gebruikte digitale informatiestromen zo zijn afgesteld dat relevante informatie beschikbaar komt.

Vacature

Om nieuwe ervaringen en kennisgebieden aan te boren voor het team, wordt ook buiten de dienst geworven. Enige tijd geleden verscheen op een openbare vacature-site een advertentie voor een ‘Senior adviseur Devil’s Advocate in Den Haag’. In de toelichting stond: „Door tegenspraak te bieden op basis van eigen onderzoek zorg jij als adviseur in het Devil’s Advocate-team voor kwaliteitstoezicht op de producten, diensten en processen van de dienst.” Een van de vereisten: „Meerjarige ervaring als coach, begeleider of onderzoeker.” Maximumsalaris: 6.300 euro bruto per maand.

Dat er geadverteerd en uitgebreid mag worden, betekent dat het best goed gaat met de ‘Devil’s Advocate’ van de MIVD, zegt Claver. Inmiddels raakt zijn werk ook buiten de Frederikkazerne bekend. Hij heeft al een informeel clubje ‘tegendenkers’ gevormd met ambtenaren binnen diverse Haagse departementen (Justitie en Veiligheid, Binnenlandse Zaken, Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) en instellingen als de Onderzoeksraad voor Veiligheid en terreurbestrijder NCTV. „Misschien gaan we dat nog verder uitbreiden.”