Moeizame onderhandelingen over migratie, maar geen formatiecrisis na het weglopen van Wilders

De tv-camera’s staan er op dinsdagochtend in de Tweede Kamer niet voor Rob Jetten, D66-leider en demissionair minister voor Klimaat en Energie. Ze staan er voor de formerende partijen PVV, VVD, NSC en BBB. Een dag eerder was het crisis in de onderhandelingen voor een nieuw kabinet: Geert Wilders was van tafel gelopen. Hoe zou het nu verder gaan?

Jetten loopt toevallig langs en het is niet zo dat hij graag iets wil zeggen, maar hij vermijdt het ook niet. De crisis bracht hem even terug naar de zomer van vorig jaar, zegt hij. Hij lacht. „Ik zag op tv hoe Yesilgöz zich gisteravond bij Beau druk maakte over dat weglopen van Wilders. En dit is natuurlijk wel allemaal begonnen met het weglopen van de VVD.”

Negen maanden geleden alweer, toen viel het kabinet-Rutte IV, tegen de zin in van D66. En de woorden die Yesilgöz maandagavond gebruikte op tv, dat ze er met z’n vieren bijna uit waren en met een „stevig pakket aan asielmaatregelen” hadden kunnen komen, dat waren precies de woorden die de D66’ers toen hadden gebruikt over de VVD. Yesilgöz wist niet waarom Wilders was opgestapt, zei ze. De D66’ers snapten in juli 2023 ook niet waarom de VVD opeens niet meer wilde.

Yesilgöz’ optreden laat zien hoe ongemakkelijk de wegloopactie van Wilders is voor de VVD, die nog steeds zélf de antimigratiepartij wil zijn. Maar sinds de VVD het kabinet over asiel en migratie heeft laten vallen, zien ze daar dat de PVV groter en groter wordt. En dus moest Yesilgöz iets doen, maandagavond op tv, tégen het beeld dat haar partij akkoord zou gaan met plannen die volgens Wilders nauwelijks iets voorstelden.

Het imago van de VVD stond op het spel. Maar nog lang niet, bleek achter de schermen, de formatie van het nieuwe kabinet. Want die ging gewoon door, en in de wandelgangen zei de ene na de andere betrokkene dat Wilders niet echt boos was. Zijn vertrek was „voor de bühne”, onderdeel van het „spel”. Op dinsdagochtend zegt BBB-leider Caroline van der Plas voor de camera’s: „Iedereen is al een keer weggelopen dus misschien ga ik het vandaag wel doen, haha.” Volgens haar is „hardball spelen” in onderhandelingen heel normaal. Dan zet je de dingen „scherp neer” en daar hoort bij: af en toe eens „van tafel lopen”. „Maar dus niet om daarna niet terug te komen.”

Lees ook over het moment dat Wilders de gesprekken verliet

‘Stevig’ en ‘op scherp’

Geert Wilders wil zelf dinsdag alleen zeggen dat de gesprekken „stevig” zijn en soms „op scherp” staan. „Dat is alleen maar goed.” Vragen daarover wil hij niet beantwoorden.

Asiel en migratie leek als thema heel lang het makkelijkste onderdeel van de formatie: alle vier de partijen willen het aantal mensen dat naar Nederland komt, beperken. Maar wie hou je dan tegen en wie niet? En vooral: hoe? In de Schrijfkamer van de Tweede Kamer, waar de onderhandelingen zijn, blijkt dat ze dáár niet zomaar uitkomen. VVD en BBB nemen het op voor de bureaus die buitenlandse werknemers naar Nederland halen, van NSC mag er wel wat kritischer naar die tussenpersonen worden gekeken.

Het draait de PVV helemaal om asiel, Wilders wil dat de uitkomst van de onderhandelingen hoe dan ook is dat Nederland veel minder aantrekkelijk wordt voor asielzoekers. Het gaat in de gesprekken veel over verdragen die dat in de weg staan, en wat je daar als kabinet aan zou kunnen doen. Vooral PVV en BBB zijn er binnenskamers uitgesproken over: opzeggen of er opnieuw over onderhandelen.

Rode lijn

Voor de tv-camera’s zegt NSC-leider Pieter Omtzigt dinsdag: „We hebben in deze formatie een heldere afspraak gemaakt dat wij ons houden aan verdragen, rechterlijke uitspraken en wetten. Daar hoort bij dat je wetten of verdragen kunt veranderen of opzeggen, ze zijn niet in beton gegoten. Maar als je zegt: we gaan rechterlijke uitspraken negeren, dan is dat voor ons een rode lijn.”

De onderhandelingen lijken op dinsdag weer normaal te verlopen, zonder crisis. Toch was het weglopen van Wilders op maandag niet alleen maar onderhandelingsspel, weten de andere partijen. Er valt voor hem veel te verliezen: veel kiezers verwachten van hem dat hij zijn beloftes over migratie waarmaakt. De PVV zal, als de formatie lukt, óók met een compromis moeten gaan leven en nu kan Wilders later zeggen dat hij ervoor heeft ‘gevochten’ om de plannen zo streng mogelijk te maken.

De andere partijen weten dat hún belangrijkste onderwerpen misschien wel hetzelfde van hen zullen vragen, op een dag. Van der Plas zegt daarover, op dinsdagochtend: „Asiel is héél belangrijk voor de PVV. Voor mij is dat landbouw, voor NSC is dat goed bestuur, voor de VVD is dat financiën.”

Tegelijk weten de partijen ook alle vier dat ze zullen moeten opschieten. De verkiezingen zijn ondertussen vijf maanden geleden, het demissionaire kabinet-Rutte IV geeft miljarden uit en regeert door alsof er geen verkiezingen zijn geweest, het ongeduld van de kiezers groeit. En buiten Den Haag lijkt het idee te ontstaan dat deze formatie net zo goed kan mislukken. Het formatienieuws gaat vooral over onderling wantrouwen, gedoetjes, weglopers.

In dat opzicht viel op dat Omtzigt zijn eigen wegloopactie, begin februari toen het over financiën ging, vergeten lijkt te zijn. Dinsdag zegt hij over het opstappen van Wilders: „Ik had het nuttiger gevonden als we hadden doorgesproken over dit onderwerp.”

Dat doen ze dinsdag. Eerst over financiën, dan over asiel en migratie, en ook nog over landbouw. En soms komt er iemand naar buiten. „Pauze!” roept Van der Plas om drie uur ’s middags. „Niks aan de hand.”

Lees ook Hoe gaat-ie met de formatie? Dat vindt Wilders ‘een ingewikkelde vraag’