Ze zouden hebben ‘gehandeld in de dood’ door middel X te verstrekken als een ‘clandestiene apotheek’

In het najaar van 2021 weten de leden van Coöperatie Laatste Wil (CLW) allang dat alles waar ze voor staan door het Openbaar Ministerie in twijfel wordt getrokken. Tijdens de jaarvergadering in een helverlichte Polar-zaal in de Utrechtse Jaarbeurs legt een fotograaf de sfeer vast, als hij door mensen in het publiek wordt teruggefloten. Een vrouw wil „absoluut niet” in beeld, roept ze. „Er kunnen natuurlijk ook mensen van het OM aanwezig zijn”, reageert de presentator half grappend op de consternatie die ontstaat. Een man staat op: hij wil weten of er draagvlak is voor een tour langs huizen van bewaring om solidariteit te tonen met mensen die vastzitten vanwege het verstrekken van middel X – of nog komen vast te zitten. „Er zullen er natuurlijk meer in het gevang komen”, zegt hij. Er klinkt luid applaus.

In dat jaar begint het OM een grootschalig onderzoek naar verschillende leden en bestuurders van de coöperatie. Er worden mensen aangehouden en soms kortstondig vastgezet. Uit het onderzoek van het OM komen zeven mensen – de jongste zeventig, de oudste tachtig – naar voren, die deze weken terechtstaan in de rechtbank in Arnhem. Vormen deze mensen een samenwerkingsverband met als oogmerk hulp bij zelfdoding? Nooit eerder zijn er voor een combinatie van die feiten mensen in Nederland veroordeeld.

Het OM meent dat dat wel zou moeten, blijkt maandag in de rechtbank, als de officier de zware strafeisen voorleest. Het OM wil gevangenisstraffen voor zes van de zeven verdachten. Voor oud-CLW-bestuurslid Petra de Jong vraagt het OM vrijspraak, vanwege een gebrek aan bewijs. „De verdachten bepaalden in feite wie er wel en niet mochten sterven”, zegt officier van justitie Arun Reah. Ze „omzeilden en ondermijnden” de nauwkeurige Nederlandse wetgeving rondom euthanasie, zegt hij. Door op deze wijze te „handelen in de dood” brachten ze het recht op leven in gevaar.

Van Tineke B. en Loek de L. acht het OM hulp bij zelfdoding ook bewezen, zij verkochten het middel rechtstreeks aan vijf mensen die het inmiddels hebben gebruikt en zijn overleden. De officier noemt Loek de L. de „spil in netwerk”. Hij heeft volgens het OM ruim zeshonderd doses middel X verkocht. Tegen hem en Tineke de B. eist het OM dertig maanden gevangenisstraf waarvan twaalf voorwaardelijk. Oud-voorzitter Jos van Wijk had volgens het OM „twee gezichten” en hield een „distributiesysteem” in stand. Hij hoorde maandag achttien maanden gevangenisstraf waarvan acht maanden voorwaardelijk tegen zich eisen. De eis tegen Erik van V. is negen maanden waarvan vier maanden voorwaardelijk. Tegen zowel Marja K. als Jos S. worden zes maanden gevangenisstraf en drie maanden voorwaardelijk geëist. Op 2 juli doet de rechter uitspraak.

Lees ook Oud-bestuurders Coöperatie Laatste Wil zijn ‘vol ongeloof’ en zien ‘dolkstoot in de rug’ in zaak over hulp bij zelfdoding

Een humaan ‘laatstewilmiddel’

Dat de doelstelling van CLW – het breed toegankelijk maken van een zelfdodingsmiddel voor alle mensen die hun leven voltooid vinden – op gespannen voet staat met de wet, die hulp bij zelfdoding verbiedt, is voor de leden en de mensen die deze weken terechtstaan geen verrassing. Maar de CLW en haar leden droegen juist altijd met veel zelfvertrouwen uit dat ze de wet nooit zouden overtreden, dat ze altijd alleen de randen ervan opzochten.

De verdachten waren allemaal actief betrokken bij Coöperatie Laatste Wil. Die organisatie werd in 2013 opgericht met als doel een humaan ‘laatstewilmiddel’ op de markt te brengen. Binnen de huidige euthanasiewetgeving was er onvoldoende ruimte voor mensen die hun leven gewoonweg voltooid vonden, maar niet op goedkeuring van een arts willen wachten. „Wij zijn van de generatie van de baas in eigen buik-beweging”, zei Petra de Jong erover in de rechtszaal.

Vier jaar na de oprichting, in 2017, stuit CLW op een zelfdodingsmiddel dat zij zelf geschikt vindt voor haar achterban: een poeder dat normaliter in laboratoria wordt gebruikt, legaal te krijgen is en bij inname van een bepaalde hoeveelheid dodelijk is. Om te voorkomen dat kwetsbare mensen het massaal gaan bestellen, noemen ze de naam niet, maar dopen ze het poeder om tot ‘middel X’. De vondst wordt aangekondigd in Nieuwsuur, wat leidt tot een enorme toename van CLW-leden. Van nog geen tienduizend naar bijna dertigduizend. Vanaf dan bestaat het ledenbestand grotendeels uit mensen die op zoek zijn naar het middel, merken bestuurders. Die leden hebben meestal geen acute doodswens, maar willen het hebben voor later. Petra de Jong in de rechtszaal in Arnhem: „Achteraf gezien hadden we de naam van het middel misschien bekend moeten maken en ons daarna op moeten heffen. Dan was deze rechtszaak ons bespaard gebleven.”

Maar CLW besluit na de vondst zich nog actief met het middel bezig te houden. Er worden „inkoopgroepen” opgericht. Die moeten het middel dat alleen in grote hoeveelheden te krijgen is, gaan verdelen onder de leden. Zo krijgt iedereen de juiste portie. Het idee is dat het middel alleen voor mensen beschikbaar is die minstens een halfjaar lid zijn, om te voorkomen dat de zelfdoding in een opwelling gebeurt. CLW wil er ook een kluis bij verkopen: dan kunnen mensen het veilig opbergen.

Het OM houdt al die ontwikkelingen nauwlettend in de gaten, en steekt er in maart 2018 een stokje voor. Het neigt te veel naar hulp bij zelfdoding, waar een celstraf van maximaal drie jaar op staat. CLW wil dan net de testfase van de werkzaamheden beginnen in een „proeftuin”. Er is alom teleurstelling bij het bestuur van CLW. „Veel leden waren ontzet”, zegt Petra de Jong, „het is een legaal middel, waarom mag ik het niet kopen?”

In die tijd werd ook met het OM gesproken, vertelt De Jong in de rechtbank. „We wilden weten wat de kaders waren.” Wanneer zou wat zij deden strafbaar zijn, vroeg CLW zich af. „We wilden weten: hoe kunnen we de autonome route zo inkaderen dat het binnen de grenzen van de wet valt. Maar toen zeiden ze: we zijn geen adviesbureau.”

Driedaagse mars

Onduidelijkheid over de wettelijke kaders, en verontwaardiging over de beperkingen die het OM oplegt, vormen de voedingsbodem voor een illegale handel, blijkt in de rechtszaal. „Sommige mensen hebben toch een distributiesysteem opgebouwd en in stand gehouden”, zegt de officier. En: „Kennelijk vonden ze dat ze op de stoel van de arts moesten gaan zitten. Ziek, gezond, depressief of niet. Het maakte niet uit.”

CLW werd door het OM steeds verder „in het nauw gedreven”, zegt verdachte Jos S. op een van de zittingsdagen in Arnhem. S. organiseerde huiskamergesprekken, waar mensen het middel konden krijgen, meent het OM. Hij herinnert zich een ledenvergadering in 2018 waarin de gemoederen hoog opliepen. „Het was volkomen chaos. ‘We gaan het gewoon doen en dan gaan we maar de gevangenis in’, zei iemand.” Er waren volgens S. zelfs plannen voor een driedaagse mars om het OM te bezetten. „In die sfeer is van alles gezegd.” En in die sfeer werd door sommige mensen ook bedacht dat zij „ondergronds” zouden gaan, blijkt tijdens de zittingen.

De huiskamergesprekken gaan in 2018 en de jaren daarna gewoon door. Voor die bijeenkomsten stelden CLW-leden hun huis beschikbaar om te praten met anderen over het levenseinde in de breedste zin van het woord. Middel X was aanvankelijk soms, maar niet altijd, een gespreksonderwerp. Na de presentatie in Nieuwsuur en het ingrijpen van het OM, verandert dat. Toen was de nadruk in die gesprekken op het middel komen te liggen, volgens verschillende verdachten.

In 2019 blijkt uit een peiling van CLW zelf dat driekwart van de mensen naar de huiskamergesprekken komen om het middel voor zichzelf te regelen. De coöperatie begint als reactie daarop de actie ‘Schone handen’. Begeleiders van de gesprekken worden er nog eens aan herinnerd dat het niet de bedoeling is dat ze het middel verstrekken. Als ze dat wel willen, moeten ze dat in ieder geval niet onder de vlag van CLW doen, benadrukt toenmalig voorzitter Jos van Wijk meermaals.

„Ik heb daaruit begrepen dat je zelf mocht kiezen”, zegt verdachte Loek de L. (80) als hij in de rechtbank het woord krijgt. „Je bleef actief in de CLW, of je ging bij de groep die zou verstrekken.” In 2019 worden door Loek de L. en verschillende andere verdachten een groepje opgericht waarin ‘verstrekkers’ zitten, blijkt uit documenten waaruit het OM citeert.

Lees ook Alex S. veroordeeld tot 3,5 jaar cel voor verstrekken middel X

‘Een clandestiene apotheek’

In de eerste helft van 2021 ontdekt het OM, dat de CLW nog altijd in de gaten houdt, dat er verschillende mensen zijn overleden met behulp van middel X. Een jonge man die het middel nam maar het overleefde nadat zijn maag werd leeggepompt, uit bij justitie zijn zorgen over de werkwijze van de mensen die hem het middel verstrekten. Hij zegt dat hij suïcidaal was maar nu niet meer dood wil, en dat hij in huiskamergesprekken aan het middel kwam.

Halverwege 2021 wordt CLW-lid Alex S. opgepakt – bij meerdere overledenen zijn van hem gegevens aangetroffen. In het proces van Alex S., die in 2023 wordt veroordeeld tot 3,5 jaar cel, komt naar voren dat een deel van zijn klanten via de huiskamergesprekken en via de zeven verdachten bij hem terechtkwam.

Na de arrestatie van S. in 2021 stopt de CLW de huiskamergesprekken. Tijdens de zittingen in Arnhem wil het OM duidelijk maken dat de zeven mensen met elkaar samenwerkten om het middel te verstrekken. Sommige van hen organiseerden huiskamergesprekken. Tineke B. gaf Alex S. volgens het OM lijsten met mailadressen van mensen die interesse hadden in het middel. Loek de L. kocht bij Alex S. in en voor een extra bedrag stuurde hij het zelf naar geïnteresseerden door, soms met aanvullende uitleg, of achtergrondgesprekken.

Lees ook Hoe humaan is overlijden door ‘middel X’?

De zeven mensen vormden een soort „clandestiene apotheek voor middel X”, zegt de officier in de rechtbank in Arnhem. „Sommigen waren apotheker, anderen hadden een logistieke of ondersteunende rol.” Het lag dicht bij wat CLW in 2017 al voor ogen stond, concludeert het OM. „Maar nu vond het heimelijk plaats.”

En door de „geheimzinnige wijze waarop middel X werd verhandeld”, zei de officier tijdens een eerdere zitting, ontstond er meermaals „verwijdering” tussen wie het ging gebruiken, en hun naasten. Het middel kwam ook terecht bij „mensen van wie de doodswens alles behalve bestendig was en voor wie de drempel om uit het leven te stappen zo wel heel laag was”. Dus niet alleen bij ouderen „met een voltooid leven en een weloverwogen doodswens”, die CLW altijd voor ogen heeft gehad.