Meer dammen weg uit Europese rivieren, maar in Nederland moet nog wel wat gebeuren

Een blauwe lijn door het landschap, dat beeld had Bas Roels van een rivier. Zelfs een adviseur delta en rivieren bij het Wereld Natuur Fonds (WWF) laat zich soms op het verkeerde been zetten. Want dat beeld klopt niet. Het is gevormd door menselijk ingrijpen in de natuur. Een vrij stromende rivier vertoont een netwerk van blauwe kronkels.

Dat Roels zich jarenlang vergiste is begrijpelijk. De rivieren in Nederland zijn strak ingedijkt in het landschap, het water in één vaargeul geperst. Op de Free Flow Conference in Groningen praten beleidsmakers, riviermanagers en onderzoekers maandag en dinsdag over uitwaaierende rivieren zonder overbodige obstakels. Die zijn mooi voor het landschap, beter voor trekvissen en ander leven in en langs het water - en goed voor veiligheid en opvang van klimaatverandering.

Het afgelopen jaar zijn bijna vijfhonderd obstakels verwijderd uit Europese rivieren, blijkt uit het nieuwe rapport dat Dam Removal Europe, de organisatie die ijvert voor vrij stromende rivieren, op de eerste conferentiedag in Groningen presenteert. Dat is een nieuw record: in 2022 waren het er ‘maar’ 325. Kampioen dammen weghalen is Frankrijk, gevolgd door Spanje, Zweden en Denemarken.

Doorbraak nodig

Maar dat is nog lang niet genoeg, vertelt Herman Wanningen, directeur van de World Fish Migration Foundation dat met onder meer het WWF oprichter is van Dam Removal Europe. “We hebben er nog 150.000 te gaan in de komende tien jaar. Dat is mogelijk, maar daarvoor is een doorbraak nodig die we met deze conferentie hopen te bereiken. Veel landen zijn nog huiverig. Met voorbeelden uit Amerika, zoals het weghalen van vier dammen in de Klamath in Californië, het grootste project ooit, hopen we hen te overtuigen.”

In Nederland zijn nog geen dammen weggehaald, maar vanaf 2000 maken waterschappen wel meer ruimte voor beken waarbij overbodige stuwen worden weggehaald. “Dan noemen we het geen damremoval maar beekherstel”, zegt Wanningen. “De naam damverwijdering schrikt een beetje af, maar het is een manier om het doel te bereiken: vrij stromende gezonde rivieren, vandaar ook de Free Flow Conferentie.”

Het gaat bij verwijdering vooral om oude obstakels die niet meer rendabel zijn, legt Wanningen uit. Als die blijven liggen zonder onderhoud is het risico op een doorbraak groot, met grote schade als gevolg, zoals eerder deze maand nog bleek in Rusland. “Eigenlijk zou elk land regelmatig moeten controleren of dammen en stuwen nog veilig zijn.”

Bataafse stroommossel

Natuurherstel is het belangrijkste doel van damverwijdering, legt Roels uit. Trekvissen als zalm, paling en steur profiteren van vrije doorgang, maar ook de biodiversiteit langs de oevers leeft op door een betere stroming die poeltjes en beekjes voedt en zand, klei en voedingsstoffen meevoert en afzet. “Dat is goed voor bijvoorbeeld de Bataafse stroommossel, een klein diertje, maar het staat voor zeker veertig andere soorten mosselen, kreeft- en krabachtigen.”

Een ruimere bedding is ook gunstig voor het afvoeren van teveel of juist het vasthouden van weinig water, wat door klimaatverandering vaker voorkomt dan voorheen. “Nu investeren in nevengeulen, vervanging van oude schepen met scheepsschroeven die vissen vermalen en vispassages bij stuwen levert veel op in waterveiligheid, gezondheid, CO₂-opslag, schoner drinkwater en recreatie, want je krijgt er een Veluwe aan natuur bij.”

Verschillende natuurorganisaties presenteren daarom dinsdag een actieplan voor Rijn en Maas. “Daar is nog veel werk aan de winkel, vooral rond de drie waterkrachtcentrales”, legt Roels uit. “Ook het kierbesluit bij de Haringsvlietsluizen, waardoor trekvissen naar zee of terug de rivier in kunnen zwemmen, levert nog maar beperkte resultaten op. Er is bij die sluizen nog steeds geen visvrije zone, net zo min als bij de vismigratierivier in de Afsluitdijk.” De waterkrachtcentrales zijn ‘killers’ voor vissen die ze in hun turbines verhakselen, zegt Wanningen. “En ze leveren maar 0,1 procent van de landelijke energieproductie.”

Roels en Wanningen betreuren het uitstel - na een dreigende wegstemming - van de Europese Natuurherstelwet. “We weten al decennialang wat er moet gebeuren, maar omdat de maatregelen sommige gebruikers raken, durven politici geen beslissingen te nemen”, zegt Roels. “Daarom was de Natuurherstelwet zo goed, die helpt bestuurders omdat het wel moet.” Alleen dan gaat het lukken om in Europa 25.000 kilometer vrij stromende rivieren te realiseren, denkt Wanningen.

Lees ook:

Duizenden dammen kunnen weg. Dat is goed voor forel en zalm, en ook voor de veiligheid van de mens

In 2022 zijn 325 dammen weggehaald uit rivieren in Europa, waarvan acht in Nederland. Niet eerder zijn zo veel onnodige obstakels voor trekvis en vrije doorstroming verwijderd.

Struinen langs de rivieren gaat goed samen met veilige dijken en betere bevaarbaarheid

ANWB en Wereld Natuur Fonds roepen samen met elf andere organisaties op tot meer natuur en recreatie langs de grote rivieren. ‘Eigenlijk moet alles tussen de dijken natuur zijn.’

Albanië heeft de primeur: ‘Wilde rivier’ Vjosa als eerste in Europa uitgeroepen tot nationaal park

Albanië heeft ‘wilde rivier’ Vjosa uitgeroepen tot nationaal park, met steun van natuurorganisaties én buitenkledingbedrijf Patagonia.