De Eerste Kamer speelde zich de afgelopen maanden flink in de kijker. De spreidingswet werd er nog verrassend aangenomen, maar het discriminatieverbod bij sollicitatie sneuvelde er en ook de verhoging van het minimumloon gaat het niet halen. Is de rol van de Senaat aan het veranderen? "Het wordt er steeds politieker", vindt hoogleraar Staats- en Bestuursrecht Wim Voermans.
In de Eerste Kamer werd na de Tweede Wereldoorlog gemiddeld zo'n één keer per jaar een wetsvoorstel verworpen. Sinds het aantreden van het kabinet Rutte IV in 2022 gebeurde dat zeven keer. "Dat neemt exponentieel toe", zegt Voermans.
Een van de redenen is volgens Voermans dat de samenstelling van de Tweede Kamer en de Eerste Kamer politiek nogal uit elkaar zijn gaan lopen sinds de periode Rutte. "De meerderheid in de Tweede Kamer leek weinig meer op de meerderheid in de Eerste Kamer."
En dus konden wetsvoorstellen van het kabinet niet meer vanzelfsprekend rekenen op een meerderheid in de Eerste Kamer. Kabinetten moesten wheelen en dealen om een meerderheid te krijgen. Dat heeft er volgens Voermans voor gezorgd dat de Eerste Kamer zich de laatste jaren steeds politieker is gaan opstellen. "Terwijl het oorspronkelijk een chambre de réflexion was, waarin wetten vooral werden beoordeeld of ze uitvoerbaar en handhaafbaar waren."
Geen direct democratisch mandaat
Voermans vindt het geen goede ontwikkeling. "De Eerste Kamer wordt steeds politieker. Maar de Eerste Kamerleden hebben geen direct democratisch mandaat, omdat ze niet rechtstreeks zijn gekozen. Ze worden getrapt gekozen via de leden van Provinciale Staten. Eigenlijk zijn het de politieke partijen die in de Eerste Kamer komen. Dat is niet erg democratisch."
En de politieke rol van de Eerste Kamer wordt de komende tijd dus groter, vreest Voermans, vanwege het gebrek aan zetels van de formerende partijen PVV, VVD, NSC en BBB. Die hebben gezamenlijk 30 van de 75 zetels in de Eerste Kamer.
Ook NSC-leider Pieter Omtzigt realiseert zich dat. "Dat zal nog interessante gevolgen hebben als deze vier partijen met een coalitieakkoord naar buiten komen", zei Omtzigt deze week rond de gesprekken over de kabinetsformatie.
"Want voor elke wetswijziging zal je gedoogsteun van een aantal partijen moeten hebben. En aangezien je nog ongeveer 8 zetels nodig hebt, heb je toch best vaak de steun van een aantal andere partijen nodig. Dus de Eerste Kamer blijft een uitdaging, zeker als je deze regering gaat vormen."
Cruciale zetel
Hoewel de formerende partijen in de Eerste Kamer waarschijnlijk vaak kunnen rekenen op steun van JA21, SGP en FvD, hebben ze daarmee nog steeds niet genoeg. Daarmee komen ze op 37 zetels, 1 zetel te weinig voor een meerderheid.
En dan telt elke zetel, zoals die van 50PLUS, van Martin van Rooijen. 50PLUS zit daarmee op een uitstekende positie waarmee het rechtse óf linkse partijen aan een meerderheid kan helpen. Van Rooijen, gevraagd naar zijn cruciale positie, relativeert zijn invloed. "We moeten eerst maar afwachten of er een kabinet komt, ik denk dat het nog wel even duurt. Wat er daarna gebeurt weet niemand."
Van Rooijen gelooft er bovendien niets van dat de rol van de Eerste Kamer politieker is geworden. "We kijken in de Eerste Kamer primair naar de inhoud. We behandelen wetsontwerpen inhoudelijk. Als regel worden wetten in de Eerste Kamer aanvaard, tenzij er iets mis mee is."
Spek en bonen
Van Rooijen vindt het juist goed dat er niet meer automatisch iets wordt goedgekeurd. "Ik herinner me toen we de drie grote partijen hadden: CDA, PvdA en de VVD. Daar zaten er altijd twee van in het kabinet. Toen stemde de Eerste Kamer bijna altijd mee met het kabinet. Was dat dan minder politiek?"
Van Rooijen vindt dát in elk geval niet beter. "Ik vind het niet zo sterk als de Tweede en de Eerste Kamer aan de leiband van het kabinet lopen." Hij wijst op de vele wekelijkse afspraken die onder vorige kabinetten plaatshadden tussen kabinet en de coalitiepartijen in de Tweede Kamer. "De oppositiepartijen zaten er voor spek en bonen bij. Dus wat mij betreft is de huidige situatie heel verdedigbaar."
Kamers samenvoegen
Hoogleraar Voermans vindt dat niet, hij betreurt de veranderende rol van de senaat. Voermans voorspelt dat de positie van de Eerste Kamer er bovendien ook nog verder door onder druk komt te staan. "Want de Eerste Kamer bepaalt wat er gebeurt en dat zal het kabinet instabieler maken."
Voermans heeft wel een oplossing voor dat probleem. "Voeg de Tweede en de Eerste Kamer samen. Dat deden ze in Denemarken, Zweden en Noorwegen ook. 225 Kamerleden past goed bij de gegroeide bevolking en het lost direct een ander probleem op, dat van de werkdruk waar veel parlementariërs onder gebukt gaan."
Frits Wester: 'Partijen zullen prijs vragen voor steun in Eerste Kamer'
"Het nu demissionaire kabinet heeft ook geen meerderheid in de Eerste Kamer en voor wetsvoorstellen afhankelijk van de steun van oppositiepartijen", zegt politiek verslaggever Frits Wester. "Voor het eventuele volgende kabinet bestaande uit de rechtse partijen die nu met elkaar onderhandelen zal dat nog veel lastiger worden. Zij kunnen op weinig steun van linkse partijen rekenen en ook de steun van het CDA zal niet automatisch zijn. Voor al zijn voorstellen heeft dat kabinet, als het er komt, minimaal acht stemmen nodig van de oppositie. Die partijen zullen daar ongetwijfeld een prijs voor vragen. Kortom de rol van de Eerste Kamer wordt de komende jaren een stuk belangrijker en interessanter."
Alles over de kabinetsformatie
Alle video's en artikelen over de kabinetsformatie vind je hier.
