Ik verbaas me nogal vaak over dingen. Om maar wat te noemen: dat sommige vrienden, die een paar jaar terug nog klaagden dat ze nooit een leuke date hadden, inmiddels met ongeveer evenveel energie klagen over huishoudelijke ergernissen. Hoe verhoudt dit relatief kleine leed zich tot het vroegere ongeluk, denk ik dan, oftewel: weet je nog dat je dacht dat je alleen zou sterven? Valt dat rommelige aanrecht dan niet mee?
Het verbaasde me dat mensen zich in de coronatijd razendsnel voegden naar de nieuwe situatie: hoe zij plaatsnamen in getekende cirkels, voor de avondklok naar huis raceten, spraken over ‘het nieuwe normaal’ en ‘gepaste afstand’. Vooral die termen verbaasden me, ik dacht: het is niet normaal en niet gepast om zoveel afstand te houden tot de mensen van wie je houdt. Misschien is het nodig, oké, maar laten we niet vergeten dat dit een bizarre situatie is.
En het verbaast me dat er over regeren met Wilders wordt gesproken alsof het doodnormaal is om een kabinet te vormen met iemand die in het verleden allerlei individuen en bevolkingsgroepen moedwillig heeft gekwetst en die nog steeds op dagelijkse basis twittert alsof hij aan het campagne voeren is tegen een vijandelijke entiteit.
Ik zie sinds kort het verband tussen dit soort verbazingen (er zijn er nog meer), met dank aan Cass Sunstein en Tali Sharot. Zij schreven het onlangs verschenen Look Again, een boek over hoe gewenning werkt. Als een situatie voortduurt, dan merkt ons brein haar niet meer op, schrijven ze. Bedenk maar hoe snel je went aan een geur. Dat geldt voor van alles: mensen wennen aan leuke dingen, zoals een fijne relatie, maar ook aan minder leuke, zoals een pandemie. We kunnen dan minder goed zien wat daar opmerkelijk aan is.
Dit effect is niet altijd en bij iedereen even sterk. In de situaties waarover ik mij verbaas zie ik bij anderen gewenning (aan een relatie, een lockdown, een antidemocratische houding) die op mij bevreemdend overkomt. Dat betekent niet dat ik zelf nooit gewenning ervaar. Elk jaar in de eerste weken van april ben ik weer totaal verrast door hoe anders de wereld eruitziet als de bomen bladeren krijgen, en een paar weken later kan ik me al geen kale boom meer voorstellen.
Heel vaak is die gewenning niet erg, sterker nog, we zouden geen leven hebben als we continu geschokt zouden zijn door onze waarnemingen. Maar soms zou het beter zijn om iets te ontwennen, betogen Sunstein en Sharot: ofwel als iets zo goed is dat je het bewuster wil ervaren, ofwel als iets zo slecht is dat gewenning verandering in de weg staat. In de eerste categorie vallen grote liefdes, droomhuizen en geweldige banen: die wil je niet voor lief nemen of erger nog, saai gaan vinden. In de tweede categorie valt bijvoorbeeld gedrag dat we eigenlijk afkeuren, maar waaraan we gewend zijn geraakt. Denk aan de tirades van Wilders, of de racistische en seksistische opmerkingen bij Vandaag Inside.
Ontwenning kun je bereiken door tijdelijk uit de situatie te stappen, bijvoorbeeld door, zoals Sunstein en Sharot suggereren, een tripje te maken en weer thuis te komen. Ik moet denken aan het liedje Side of the Road, waarin Lucinda Williams haar partner toezingt dat ze heus graag bij hem is, maar dat ze, om te voelen hoe het is om alleen te zijn, af en toe in haar eentje moet ronddwalen.
Maar het kan nog eenvoudiger, namelijk door je aandacht te richten op de dingen waaraan je gewend dreigt te raken. De reden dat ik me over het gedrag tijdens de pandemie bleef verbazen was simpelweg dat ik er veel over nadacht. Ik dacht steeds aan hoe het leven eerst was, hoe het later weer zou zijn en hoe het heden daarvan afweek. Je hoeft je voor ontwenning dus alleen maar voor te stellen dat een aspect van het leven anders zou zijn dan het is. Ik stel me wel eens voor dat er morgen iets vreselijks gaat gebeuren dat mijn leven verandert. Dat zou van vandaag ‘the day before’ maken, de laatste dag van een relatief zorgeloze tijd. Wat aan dit leven zou ik missen?
Op dezelfde manier kun je je een wereld voorstellen waarin politici zich buitenspel zetten als ze hun politieke tegenstander voor ‘heks’ uitmaken, zoals Wilders deed bij Kaag. Dat fantaseren over een alternatieve realiteit is ook wat activisten doen, vaak tot irritatie van het grote publiek, dat gewend is aan de status quo en geen noodzaak ziet voor verandering. Iets als #MeToo kun je zien als een grote ontwenningsoperatie: door bepaalde daden en opmerkingen als grensoverschrijdend te markeren, loop je ze niet meer ongemerkt voorbij.
Eigenlijk komt Look Again neer op een simpele boodschap: neem de dingen niet voor lief. Ze hadden anders kunnen zijn, en ze kunnen nog steeds veranderen.
Floor Rusman (f.rusman@nrc.nl) is redacteur van NRC