Steeds meer rechterlijke uitspraken over politieke kwesties: wie heeft het nou voor het zeggen?

Wat hebben asielzoekers in brandgevaarlijke kampen op het Griekse Lesbos te maken met Zwitserse vrouwen die schade door klimaatopwarming vrezen? En met tegenstanders van de corona-avondklok die hun bewegingsvrijheid niet aangetast wilden zien? Met burgers die via Milieudefensie Shell tot een lagere uitstoot willen dwingen? Het korte antwoord is dat ze de rechter in politiek vaarwater brengen en steeds weer de discussie aanjagen over het ‘primaat van de wetgever’ versus het ‘kapen’ van beleid door de rechter’.

Deze week veroordeelde het Europese Mensenrechtenhof in Straatsburg Zwitserland om binnen dertig jaar een ‘effectief klimaatbeleid’ te realiseren. Wat in het Alpenland tot een storm aan reacties leidde. Precies over de vraag wie het nou voor het zeggen heeft – de rechter of de politiek. En was het handjevol vrouwen achter de ‘Verein KlimaSeniorinnen’ die zich bedreigd voelden door klimaatopwarming wel representatief? In Nederland leidde het op X tot een uithaal van BBB-parlementariër Henk Vermeer die schreef dat „nationale democratische instituties worden bedreigd door ongekozen (Europese) rechters”. Opzeggen of aanpassen die verdragen, „zodat afwegingen in het kader van algemeen nationaal belang weer bij onze eigen volksvertegenwoordigers liggen”.

Dikastocratie

Nu ging het om Europese rechters, maar ook nationale rechters die oordelen over vluchtelingen, stikstof of mest worden zelden met gejuich door politici ontvangen als die tegen hun beleid ingaan. Nog maar een paar jaar geleden begon de Tweede Kamer een onderzoek naar de vraag of er een ‘dikastocratie’ was ontstaan – een heerschappij door rechters. Dat ongemak groeit met iedere dagvaarding tegen de staat. Belangengroepen proberen zo namens het ‘algemeen belang’ beleid, de politiek of de publieke opinie te beïnvloeden.

Deze ‘public litigation’ is een Angelsaksisch fenomeen, dat in Nederland vooral in het civiele en het bestuursrecht in opkomst is. Met opmerkelijk succes. Onlangs werd de Koninklijke Marechaussee op initiatief van Amnesty door de rechter gedwongen om controles op luchthavens stevig aan te passen. De bekendste zaak was van de Urgenda-groep die afdwong dat de staat de broeikasgasemissies moest verminderen.

Deze week was de laatste zittingsdag in het hoger beroep van Milieudefensie tegen Shell, dat er in eerste instantie toe veroordeeld werd z’n klimaatbelasting sterk te verminderen. Mobilisation for the Environment liet de Raad van State een streep door het te laks beoordeelde stikstofbeleid zetten. Vluchtelingenwerk dwong eerder een betere behandeling van asielzoekers af.

Het is bepaald niet alleen geëngageerd ‘links’ dat de rechter weet te vinden. De corona-ontkenners van ‘Viruswaarheid’ procedeerden herhaaldelijk tegen de avondklok, waarvan één keer met succes. Ook politiek neutrale burgerinitiatieven zoals de Groninger Bodem Beweging meldden zich herhaaldelijk bij de rechter. En de 1,4 miljoen omwonenden van Schiphol in de stichting Recht op Bescherming tegen Vliegtuighinder boekten recent succes. De rechter constateerde dat hun belangen „stelselmatig achtergesteld” werden bij die van Schiphol. Net als in de zaak van de Zwitserse ‘KlimaSeniorinnen’ oordeelde de rechter dat de staat artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens schond, het recht op een ongestoord privéleven. Burgers moeten van de rechter wel ‘enige overlast’ dulden, mits de staat een ‘eerlijke belangenafweging’ toepast en er sprake is van een ‘eerlijke en effectieve rechtsbescherming’. Daarvan is volgens de rechter geen sprake geweest. De omwonenden van Schiphol lijken daarmee dus even hard door de staat in de steek gelaten te worden als de gedupeerden van ‘Groningen’ en de van fraude verdachte ouders in de Toeslagenaffaire.

Pro bono

Strategisch procederen voor kwetsbare belangen, minderheden of juist grote groepen gedupeerden is dus ingeburgerd. Deze processen worden met enige regelmaat gesteund door advocaten van grote commerciële kantoren, tegen een nultarief of een sterk verlaagd tarief. Dat gebeurt deels vanuit de gedachte dat de advocatuur moreel verplicht is deels ‘pro bono’ te werken. En deels uit verlicht eigenbelang. Dergelijke grote kantoren kunnen zo hun (jonge) advocaten maatschappelijke ervaring op laten doen, die nu eens niet gaat over groot geld, bedrijven en omzet. Het zakelijke kantoor De Brauw Blackstone Westbroek meldt dat 211 van zijn advocaten vorig jaar 8.500 declarabele uren besteedden aan 75 non-profitzaken.

Vluchtelingenwerk Nederland kent sinds 2013 een Commissie ‘strategisch procederen’ met externe deskundigen die inmiddels zo’n 26 processen voerde. Het leidde er bijvoorbeeld toe dat de eis aan lhbti-asielzoekers om hun geaardheid in hun herkomstland voor hun veiligheid maar te verbergen, door de rechter als onredelijk werd geschrapt. En deze week kondigden drie hulporganisaties aan dat zij via de civiele rechter Nederland willen dwingen de Turkije-deal aan de mensenrechten aan te passen of op te zeggen.

De Raad voor de rechtspraak, het bestuursorgaan van de magistratuur, ziet het met lede ogen aan. Eind maart schreef het de informateurs: „Te vaak wordt de rechter gedwongen om in voorliggende zaken de overheid op basis van de wet te corrigeren, terwijl dit kon worden voorkomen.” Daardoor bestaat „het risico dat hierdoor de rechtspraak steeds meer wordt gezien als ‘hindermacht’ in plaats van als noodzakelijke ‘tegenmacht’.”

Representativiteit

Toegang tot de rechter is in een democratische rechtsstaat een oud en eerbiedwaardig grondrecht. Inclusief het recht op antwoord. De rechter mag van de wet nooit vonnis weigeren, ook niet als de wet vaag, onduidelijk of ‘duister’ is. Het is de kern van de rechtsstaat, samen met de afspraak dat de wetgevende, bestuurlijke en rechtsprekende macht van elkaar gescheiden zijn. Maar belangrijk in deze trias politica is ook het evenwicht – de politiek heeft altijd het laatste woord. Bevallen vonnissen de politiek niet, dan kan de wetgever de wet aanpassen. Als vonnissen wel bevallen dan gebeurt overigens hetzelfde – maar dan heet het neutraal ‘codificatie’. Hoe dan ook heeft de wetgever het laatste woord, alle kritiek op ‘ongekozen rechters’ ten spijt.

Inmiddels heeft de rechtse meerderheid in de Kamer, geërgerd door klimaatdemonstraties en stikstofuitspraken, demissionair minister Weerwind (rechtsbescherming, D66) opgedragen uit te zoeken of belangenclubs niet vaker toegang tot de rechter kan worden geweigerd. Kunnen er geen strengere wettelijke eisen aan de representativiteit van zulke organisaties worden gesteld? Dat onderzoek komt er, beloofde Weerwind.

In de trias politica stapelen de tegenstellingen zich intussen op. Thema’s als racisme, discriminatie, klimaat, migratie, oorlog, veiligheid zorgen voor polarisatie. Kabinetten zijn door populisme, electorale versplintering en (sociale) mediadruk minder in staat effectief te handelen. Coalitie- en compromisvorming staan onder zware druk. Keer op keer komt de politiek er niet uit, legt het verdragen stilletjes opzij of improviseert het. Dat belangenorganisaties dan het ‘olifantenpaadje’ naar de rechter kiezen, valt te verwachten.

Rechtszaak tegen Shell pagina 4