Eerst de zaak van Milieudefensie tegen Shell in een notendop. De rechter bepaalde in 2019 dat Shell zijn CO2-uitstoot vóór 2030 met 45 procent moet verlagen vanwege klimaatverandering. Shell zag dat - uiteraard - niet zitten en ging in hoger beroep.
Dan de 'klimaatsenioren', zoals deze groep Zwitserse dames op leeftijd zichzelf noemt. Ze overtuigden het Europees Hof voor de Rechten van de Mens ervan dat Zwitserland te weinig doet tegen klimaatverandering. Daarvoor wezen ze naar mensenrechten als "recht op leven" en "recht op eerbiediging van het gezinsleven".
Een spraakmakend vonnis, maar bij een heel andere rechter in een ander land. Kan deze uitspraak toch invloed hebben op de Nederlandse Shell-zaak?
"Het korte antwoord: ja, dat hangt samen", zegt Tim Bleeker tegen NU.nl. Hij doet bij de Vrije Universiteit Amsterdam onderzoek naar klimaat- en milieuaansprakelijkheid. "Mensenrechten spelen in beide zaken een rol. Maar bij de Shell-zaak is dat een andere rol dan bij de zaak tegen overheden."
Rechtbank dwingt Shell om meer te doen tegen CO2-uitstoot
EU-landen moeten voldoen aan mensenrechtenverdragen
De klimaatseniorenzaak draaide om het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Lidstaten van de Europese Unie moeten zich daaraan houden, maar bedrijven als Shell niet.
Wel moeten die zich houden aan de zogeheten "ongeschreven zorgvuldigheidsnorm". "De wetgever heeft aan rechters de ruimte gegeven om in verschillende concrete gevallen te kijken of een bedrijf aan die norm voldoet", legt Bleeker uit.
Neem mensenrechten. Een bedrijf zou de norm overschrijden als het mensenrechten schendt. Dat zou het geval kunnen zijn bij de CO2-uitstoot van Shell. Mensenrechten zijn niet direct van toepassing bij de aansprakelijkheid van bedrijven. "Maar ze zijn wel relevant voor het inkleuren van de 'open norm' waaraan de rechter toetst", zegt Bleeker.
Die komt bijvoorbeeld tot uiting in de zogeheten OESO-richtlijnen voor verantwoord ondernemen. Dat zijn handvatten voor hoe ondernemingen moeten omgaan met maatschappelijke kwesties, zoals het milieu.
Overheid heeft plicht, bedrijf heeft verantwoordelijkheid
Een belangrijk verschil: de verantwoordelijkheid van bedrijven gaat minder ver dan die van overheden. De overheid is niet alleen verantwoordelijk, maar heeft ook een zorgplicht richting haar burgers. Overheden zijn verplicht hun burgers te beschermen tegen bijvoorbeeld de gevolgen van klimaatverandering. Wanneer ze dat niet doen, maken ze inbreuk op mensenrechten.
Bedrijven als Shell zijn niet verplicht om burgers te beschermen tegen klimaatverandering. Maar het is voor bedrijven niet toegestaan om zo te handelen dat mensenrechten geschaad worden. Dat zou door de CO2-uitstoot van het bedrijf wel het geval kunnen zijn. Als de aarde te snel opwarmt en delen van Nederland onleefbaar worden, zou dat een schending van die rechten zijn.
Klinkt verwarrend, maar kort samengevat: het is voor bedrijven 'slechts' verboden mensenrechten te schenden en voor overheden verplicht die mensenrechten te beschermen. Mensenrechten spelen dus bij beide zaken een belangrijke rol, maar op een andere manier.
Onze klimaatverslaggever: 'Discussie over norm'
Er is nog volop juridische discussie over de "ongeschreven zorgvuldigheidsnorm" die ervoor zorgt dat bedrijven hun CO2-uitstoot moeten beperken, zegt NU.nl-klimaatverslaggever Jeroen Kraan.
"In 2021 bepaalde de rechter in de zaak van Milieudefensie tegen Shell dat die norm betekent dat Shell zijn uitstoot moet terugbrengen. Maar Shell betwist dat in hoger beroep nog altijd, en vindt dat de rechter op de stoel van de politiek is gaan zitten. De uitspraak in hoger beroep - en andere klimaatzaken in de toekomst - zullen meer duidelijkheid geven over de verantwoordelijkheid van bedrijven."
Uitspraken kunnen grote gevolgen hebben
De uitspraak in de zaak tegen Shell kan daarnaast grote invloed hebben op klimaatzaken tegen andere bedrijven, zoals ING. Verder is de uitspraak tegen de Zwitserse regering Europees. Bij het Europees mensenrechtenhof zijn 46 landen aangesloten, waaronder Nederland. De uitspraak kan dus ook voor ons kabinet gevolgen hebben.
Voor Milieudefensie maakt dat weinig verschil. "De geldschieters van de klimaatcrisis zijn net zo goed verantwoordelijk voor gevaarlijke klimaatverandering als Shell", zei directeur Donald Pols van Milieudefensie eerder over ING. "Want of je nu zelf naar olie boort of voor de boor betaalt: in beide gevallen ben je verantwoordelijk voor de klimaatcrisis."