In Letland slaat de stemming om: ‘Laat die Russen lekker naar Moskou gaan als ze zo veel van Poetin houden’

Lets leren op je 70ste, ga er maar aan staan. Bij de beginnerscursus van taalschool Mensarius buigen veelal oudere cursisten zich over een van de zeven naamvallen. Docent Inese Rudzite gaat geduldig voorbeeldzinnetjes en oefeningen af. Ze geeft iemand de beurt. ‘Nje znajoe’, ik weet het niet, zegt de vrouw in het Russisch.

Russisch is de moedertaal van de cursisten. Een kwart van de Letse bevolking bestaat uit etnische Russen, het aantal mensen dat Russisch als eerste taal heeft is met eenderde nog groter. Een groot deel van hen woont in hoofdstad Riga. Een erfenis van de Sovjet-tijd, toen veel Russen – soms gedwongen – naar Letland migreerden. Sinds de onafhankelijkheid in 1991 leidt de integratie van Russischtaligen tot een slepend debat.

Desondanks konden de cursisten al die jaren prima uit de voeten met Russisch. Vrienden, collega’s, de medewerkers van de buurtsuper spreken dezelfde taal. Maar de tijden zijn veranderd. De taalstrijd in Letland is verscherpt sinds de Russische invasie van Oekraïne. De Letse regering vreest beïnvloeding door het buurland via de Russische minderheid. De ‘Russen’ binnen de grenzen worden met Argusogen bekeken.

‘Ik ben bang’

Letland neemt rap afscheid van alles wat Russisch is. Russische staatsmedia zijn verboden om desinformatie te bestrijden. Monumenten uit de Sovjet-tijd worden gesloopt. Door hervormingen is het Lets straks de enige taal op scholen. En bij een smal deel van de Russischtalige gemeenschap dat ook een Russisch paspoort bezit (7 procent van de bevolking) plofte een brief op de mat: ze worden het land uitgezet. Eind 2022 werd hun permanente verblijfsvergunning ingetrokken. En om die opnieuw aan te vragen, moeten ze Lets kunnen.

Een brief heeft Ljoedmila Tadra (70) nog niet gehad, vertelt ze. Maar de schrik zit er goed in. ‘Ik ben bang dat ik straks het land uit moet.’ Net als vele anderen woont ze het grootste deel van haar leven in Letland. Lets had ze niet nodig toen ze naar Riga verhuisde. ‘Ik werkte bij het gemeentelijke gasbedrijf: technisch werk, ik zag weinig mensen. En alles was in het Russisch.’ Nu moet ze alsnog integreren. De docent is aardig, de cursus is gratis. Maar toch. ‘Ik ben gepensioneerd, kunnen ze me niet met rust laten?’

Het gaat om een kleine groep, circa duizend mensen kregen in januari een brief met het verzoek te vertrekken of in te burgeren. Een deel van de Russische paspoorthouders heeft afgelopen twee jaar met succes het taalexamen afgelegd. Maar de Russen zijn inzet van een grotere strijd in het Baltische land, dat net als Estland worstelt met zijn grote Russische minderheid. Was integratie in voorgaande jaren vooral een beleidsprobleem, sinds de oorlog zien met name nationalistische politici de Russen als bedreiging voor Letland.

Tadra, die haar lesboeken opbergt, krijgt er ‘een slecht gevoel van’. Ze haalt een doekje uit haar handtas om haar tranen te drogen. ‘Wij, gevaarlijk? Voor die politici misschien. Maar ik ben geen crimineel. En ik heb nota bene familie in Oekraïne.’

Grijs paspoort

Het debat rondom de Russen is verhard, ziet politicoloog Martin Hirs. ‘Na de invasie wilde de politiek laten zien hoe fel ze tegen Rusland is, maar richt zich daarbij ook op de Russischtaligen in eigen land.’ Hij benadrukt dat de ‘Russen’ geen homogene groep zijn. Na de onafhankelijkheid verkreeg een deel de Letse nationaliteit, een deel heeft een zogenoemd ‘grijs paspoort’ (geen officieel staatsburgerschap) en een klein deel koos voor het Russisch staatsburgerschap. Ook zijn lang niet alle Russischsprekenden afkomstig uit Rusland, maar deels uit andere voormalige Sovjet-republieken.

Die diverse groep wordt nu over één kam geschoren, zegt Hirs, met averechts effect. ‘Campagnes om Letland te ‘derussificeren’ vervreemden de hele gemeenschap. En als je mensen dwingt een taalexamen af te leggen, gaan ze dan opeens van Letland houden? Eerder het tegendeel.’ Uit recent onderzoek blijkt dat 63 procent van de Russischtaligen vindt dat de houding van Letten tegenover de Russische minderheid is verslechterd. Een bijna even groot deel van de mensen die thuis twee talen spreekt, vindt dat ook.

In de buitenwijk Vecmilgravis, een oude arbeidersbuurt van Riga tussen de Oostzee en een grote scheepswerf, zit die spanning aan de oppervlakte. Een geliefd gespreksonderwerp is het taaldebat niet. Een oudere dame die bij de bushalte Russisch praat, schakelt na vragen geërgerd over naar het Lets. ‘Ik ben Lets staatsburger, dit heeft niets met mij te maken.’ Een 83-jarige vrouw die met haar boodschappen tussen de grauwe huizenblokken stiefelt, vindt dat ‘die Russen maar naar Moskou moeten gaan, als ze zo veel van Poetin houden.’

De 66-jarige Zjanna staat open voor een langer praatje, tussen de rekken van een tweedehands kledingwinkel. ‘Elke dag hoor ik wel een discussie’, zegt ze. ‘In sommige winkels negeren ze je nu als in het Russisch begint – alsof je Japans spreekt.’ Ze is Lets staatsburger, maar Russisch is haar eerste taal. Ze kent bijna niemand die voor Poetin is. ‘Maar als de regering zo doorgaat, drijven ze de Russen hier recht in Poetins armen.’

Polarisatie

Russen die Poetin steunen, zijn wel te vinden in Letland. Bij de recente Russische verkiezingen interviewde de Letse publieke omroep meerdere kiezers die steun voor ‘hun’ president uitspraken. Voor de Russische ambassade stonden landgenoten tegelijkertijd te demonstreren tégen Poetin. De opkomst was met 2 procent laag. De grote politiecontrole rondom de verkiezingen kan een rol kan hebben gespeeld: agenten controleerden de kiezers en visten er een twintigtal uit met een verlopen verblijfsvergunning.

Advocaat Elizabete Krivcova ziet de polarisatie met lede ogen aan. ‘We moeten juist gemeenschappelijke raakvlakken vinden.’ Krivcova spande namens 29 cliënten een zaak aan bij het Grondwettelijk Hof om de nieuwe wetgeving van de baan te krijgen. Dat is niet gelukt. Zelf is ze Lets staatsburger, lange tijd was ze actief voor politieke partij Harmonie, die veel draagvlak heeft onder de Russische minderheid. Thuis spreekt ze Russisch met haar kinderen. ‘Laatst zei iemand op straat tegen ons: waarom spreek je Russisch, we zijn in Letland.’

De houding van de overheid werkt averechts, vindt de advocaat. ‘Mijn cliënten zijn veelal oudere vrouwen. Laat het gaan, zou ik zeggen.’ Als veiligheid zo belangrijk is, moet je deze groep zich juist welkom laten voelen, vindt Krivcova. ‘Daarmee laat je aan Poetin zien: wij zijn een rechtsstaat en kunnen dit op een democratische manier oplossen zonder burgerrechten te schenden, zoals het grootschalig uitzetten van burgers.’ Sinds vorig jaar een meer progressieve regering aan de macht kwam, worden de deadlines voor het uitzetten van Russen uitgesteld, om ze meer tijd te geven. Voor Krivcova is dat niet genoeg. ‘Deze wet moet gewoon verdwijnen.’

‘Natuurlijk kun je verwachten van mensen dat ze integreren’, zegt politicoloog Hirs. Maar de overheid heeft hier de afgelopen dertig jaar steken laten vallen, vindt hij. ‘En nu wil men dit proces in een paar maanden tijd klaarspelen.’ Daarbij is de blik van de overheid niet breed genoeg, vindt Hirs. ‘Ressentiment komt niet alleen voort uit het consumeren van Russische media; een groot deel van deze gemeenschap is sociaal-economisch achtergesteld.’ Ze wonen in de armere wijken van Riga, zoals Vecmilgravis, of in een onderontwikkelde stad als Daugavpils, vlak bij de Russische grens. De overheid moet in de levenskwaliteit van deze plekken investeren, vindt Hirs.

De status niet-burger

Sommigen hadden ook economische motieven om een Russisch staatsburgerschap aan te vragen, legt Hirs uit, zodat ze een Russisch pensioen ontvingen. Het Kremlin ging afgelopen jaren in de Baltische landen met een campagne de boer op om paspoorten te slijten. Sommigen waren eenvoudig overtuigd, zoals taalcursist Ljoedmila Tadra. Ze ontvangt nu een extra pensioen. Al was dat niet de doorslaggevende reden, zegt ze. ‘Ik was een nepilsonis (letterlijk: ‘niet-burger’, iemand met een ‘grijs’ paspoort, red.). Beter een Russisch paspoort dan geen paspoort, dacht ik.’

Janis Dombrava, parlementariër van de Nationale Alliantie, staat nog steeds achter het idee om de Russen opnieuw een taalexamen te laten afleggen. De wet, gesteund door een meerderheid in het parlement, kwam uit de koker van zijn nationalistische partij. ‘Ik ga nu niet als een soort Poetin een lange geschiedenisles geven, maar context is belangrijk. Nadat de Russen ons hadden bezet, werden Letten weggevoerd en vervangen door Russen. Dat is etnische zuivering. En na de onafhankelijkheid zaten we met een Russische minderheid. Stel je voor dat de Duitsers na de bezetting van Nederland vijftig jaar waren gebleven en dat je nu nog steeds Duits met ze moest praten.’

Advocaat Krivcova wordt kriegel van historische argumenten. ‘Geschiedenis is geen excuus om mensenrechten met voeten te treden. Niemand was vrij in de Sovjet-Unie, ook de Russen niet. Sommige Letten denken dat politieke macht etnisch is. Maar ik ben het er niet mee eens dat één groep bepaalt wat er gebeurt. Ik heb het gevoel dat dit, zeker sinds de oorlog, helaas een marginale mening is.’ Haar cliënten willen niet met de krant praten. ‘Dat is eerlijk gezegd ook mijn juridische advies. Het voelt alsof we teruggaan naar de Sovjet-tijd. Houd je stil, raad ik ze aan.’

Vreedzaam samenleven

Hoewel deze Russen al decennia in Letland wonen, moet de overheid ze behandelen als elke andere derdelander, vindt politicus Dombrava. ‘Wie nu immigreert en wil integreren, moet ook Lets leren. Waarom zouden er voor deze groep andere regels gelden?’ Dat de meeste burgers in kwestie bejaarden zijn, is voor Dombrava geen reden om milder te zijn. ‘Niet iedereen vormt een gevaar. Maar in Oekraïne zie je dat ouderen vlak bij de frontlinie informatie doorseinen aan het Russische leger. Sommigen steunen nog altijd Rusland. Voor wie dat niet zo is, staat onze deur open.’

Het is nog maar de vraag of de Russen door die deur willen. De 33-jarige it’er Sergej Plotnikov is verbitterd, vertelt hij in een café in de binnenstad van Riga. Hij is ‘zes maanden te vroeg geboren’, zegt hij: een half jaar voor de Letse onafhankelijkheid. Daarom is hij een ‘niet-burger’. ‘Ik woon al mijn hele leven in Riga en heb vooral Russisch gesproken. Op werk is het geen probleem. Niemand noemt me een ‘vijfde colonne’.’ Zijn moeder kreeg eind vorig jaar een brief waarin met uitzetting werd gedreigd. Na een eindeloos bureaucratisch proces kon ze de papieren rondkrijgen.

In tegenstelling tot haar zoon wil ze niet met journalisten praten. ‘Het was een stressvolle tijd, ze is blij dat het voorbij is en wil zo min mogelijk opvallen.’ Plotnikov is ziek van het politieke klimaat. ‘Voor de oorlog waren de handen van de nationalisten gebonden, maar nu zijn ze los. Er zijn ook politici die zeggen: we zijn allemaal Letten, laten we vreedzaam samenleven. Maar dat zijn alleen woorden.’