Cees Zweistra is als docent recht, ethiek en technologie verbonden aan de Erasmusuniversiteit in Rotterdam. In 2021 schreef hij het boek Waarheidszoekers. Hij onderzocht daarin het complotdenken, dat sinds de coronacrisis in Nederland een flinke opmars maakte. Er zijn volgens de laatste cijfers van de AIVD zo'n 100.000 complotdenkers in Nederland.
Wat doen de NCTV en AIVD?
De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) is een overheidsinstantie die Nederland moet beschermen tegen terrorisme en bedreigingen. De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) is de Nederlandse geheime dienst. Die instantie houdt zich onder meer bezig met de binnenlandse veiligheid.
Zweistra ziet een verschil tussen reguliere complotdenkers en de zogeheten groep 'autonomen', die zichzelf ook wel 'soevereinen' noemen. "Klassieke complotdenkers plaatsen vraagtekens rond grote gebeurtenissen. Ze vragen zich af: wat is er nou echt gebeurd? Denk aan de moord op John F. Kennedy, de dood van prinses Diana of de aanslagen van 11 september. Ze zoeken naar 'alternatieve feiten' rond die bekende verhalen."
'Autonomen' zijn niet per se op zoek naar een alternatief verhaal. "Zij erkennen alleen de legitimiteit van bepaalde instituten in Nederland. Maar niet van bijvoorbeeld de overheid of banken." Met anders woorden: ze doen niet meer mee met de massa. Velen van hen vinden dat ze bijvoorbeeld geen belasting of hypotheek meer hoeven te betalen. Dat kan leiden tot oplopende schulden en zelfs huisuitzettingen.
De AIVD waarschuwde ook dat het volgens een kleine groep 'autonomen' geoorloofd is om geweld te gebruiken. Daarmee willen ze zich verzetten tegen het systeem. Volgens Zweistra is ook die beschrijving niet van toepassing op 'klassieke' complotdenkers.
Zoeken naar 'je eigen waarheid'
De groep mensen die zichzelf autonoom noemt, wordt steeds groter. Hoe valt die opkomst te verklaren? "Ik zie het als bijeffect van de samenleving zoals we die nu hebben", zegt Zweistra. Veel Nederlanders zijn opgegroeid met motto's als 'jezelf zijn' of 'je eigen waarheid hebben'. "Mensen hebben nu sneller de neiging om hun 'eigen waarheid' dan maar online te zoeken", ziet Zweistra.
Hij vindt de ontwikkeling dus niet vreemd. "In zekere zin willen we allemaal autonoom zijn. Onze taal en onderwijsinstellingen helpen daarbij: het is goed om zelfstandig te leren denken. Maar daar komt ook een 'maar' bij: je bent tegelijk onderdeel van de samenleving. Daar moet je een bijdrage aan leveren. Er zitten dus grenzen aan die autonomie." En daar wringt de schoen, want 'autonomen' gaan daar niet in mee.
Doorschieten in vrij willen zijn
Volgens Zweistra dragen sociale media bij aan deze manier van denken. "Waarom zou je gezag van anderen accepteren als je met een paar muisklikken ook je eigen waarheid kan ontdekken?" Hij vindt dat de groep daarmee een mankement in onze maatschappij blootlegt. "We zien de effecten van de technologische ontwikkelingen van de afgelopen pak 'm beet twintig jaar. Die hebben mensen online geholpen bij autonoom zijn, vrij zijn, een eigen stem ontwikkelen. Maar bepaalde mensen schieten daarin door."
Als voorbeeld noemt hij Youri Plate, een zelfbenoemd jurist die een adviesbureau runde. Daarmee adviseerde Plate zijn leden, die zichzelf autonoom noemden, geen belastingen te betalen. In november vorig jaar won de Belastingdienst een kort geding tegen Plate. Hij moest vervolgens stoppen met zijn juridische adviezen.
Complotdenkers hebben neiging zichzelf af te sluiten
Waarom sommige mensen daarin zó radicaal zijn dat ze zichzelf afsluiten van instituten, vindt Zweistra lastig te zeggen. "Ik denk omdat die mensen geen netwerk om zich heen hebben van anderen die kritisch zijn. Die zeggen: autonoom zijn is goed, maar er zitten ook grenzen aan." Kritiek die de groep wél krijgt, wordt misschien lastig gehoord. "Ze zijn helemaal opgenomen in de online wereld van grenzeloosheid."
Volgens Rolf Zwaan, hoogleraar cognitieve psychologie bij de Erasmus Universiteit Rotterdam, gaat het om een groep kwetsbare mensen. "Complotdenkers zijn mensen die in een moeilijke situatie zitten en het vanuit daar nog moeilijker voor zichzelf maken. Dat is menselijk: je wilt een verklaring hebben voor de situatie waarin je zelf zit."
Dat geldt voor zowel complotdenkers als 'autonomen'. Het is voor een groep die het al moeilijk heeft, het makkelijkst om als verklaring een zondebok aan te wijzen. "Waarom kan ik mijn hypotheek niet betalen? Omdat ik onderdrukt word door de overheid of de elite. Hebben zij eigenlijk wel het recht om zomaar mijn geld af te pakken?", noemt Zwaan als voorbeeld.
'Wijs ze op de consequenties'
Het is niet makkelijk om deze groep van het idee af te brengen dat de overheid een 'kwaadaardige elite' is. "Het helpt in ieder geval niet om te zeggen dat die mensen dom zijn of niet logisch kunnen nadenken", begint Zwaan.
"Het is wel belangrijk om ze te wijzen op de consequenties van dit gedrag. Je kunt niet zomaar wat doen, net zoals in het verkeer. Als we zomaar ergens gaan rijden in plaats van aan de rechterkant, zoals we hebben afgesproken, dan wordt het een grote puinhoop." In discussie gaan helpt, denkt Zwaan, "maar ik zeg niet dat het makkelijk is". Het is in elk geval belangrijk om niet neerbuigend te zijn.
Ook volgens Zweistra is het goed om op de harde realiteit te wijzen. "Je kunt wel denken: de Belastingdienst bestaat niet, maar die bestaat wel. En als je niet betaalt, ga je boetes krijgen. Er ligt een taak voor gemeenten om mensen te blijven informeren en voor te lichten."
Ook als samenleving zouden we anders moeten omgaan met de opvatting dat iedereen zijn eigen ideeën en waarheden moet hebben, vindt Zweistra. Stichting Mediawijsheid heeft volgens hem een goed initiatief. Die organisatie geeft leerlingen op middelbare scholen voorlichting over hoe ze kunnen omgaan met online verhalen en uitspraken als 'iedereen heeft zijn eigen waarheid'. "Dat er een ook een andere kant aan het verhaal is dat influencers je vertellen." Het begint tenslotte allemaal met bewustwording.
NUjij: Uitgelichte reacties