Onder de huidige bedreigingen moeten we juist 'dapper' zijn, zeggen rechters

Twee handen, een toga en de stem van een mannelijke rechter. Dat is het enige wat de televisiecamera’s op 27 februari 2024 vastleggen bij de uitspraak van de Amsterdamse rechtbank in het zogeheten Marengo-proces. De rechter spreekt over het „extreme geweld” van bendeleider Ridouan Taghi. De verdachte, die opereert „in een wereld waar een mensenleven niets waard is”, krijgt levenslang. Vanwege de veiligheid blijven de gezichten en namen van alle magistraten onzichtbaar. Het is voor het eerst dat dit in Nederland gebeurt.

Ook de civiele rechter in de hoofdstad sprak dit jaar op een onalledaagse manier recht. In een kort geding, waarmee advocaat Royce de Vries publicatie van een artikel in het AD wilde voorkomen, liet de voorzieningenrechter de deuren van de rechtszaal sluiten. Zelfs het vonnis moest van de rechter geheim blijven, vanwege „een ernstig risico” op nieuwe „aanslagen” door de in het AD-artikel veelvuldig genoemde Taghi. Het in de Grondwet vastgelegde beginsel van openbaarheid van rechtspraak week voor de veiligheidsrisico’s. De rechter besloot slechts een beknopt „uittreksel” van de uitspraak openbaar te maken.

Veiligheid in de rechtspraak is nadrukkelijk een thema onder magistraten. Vooral sinds 18 september 2019, de dag waarop plaatsvervangend-rechter en advocaat van een kroongetuige Derk Wiersum werd vermoord, zijn de dreigingen uit de onderwereld een acuut onderwerp. Magistraten omschreven die liquidatie als „een persoonlijk drama en ook een ernstige bedreiging voor onze rechtsstaat”.

Marengo-spook

Sindsdien waart het Marengo-spook door de gangen van menig gerechtsgebouw. Jacco Janssen (56) is al ruim vijfentwintig jaar strafrechter en voorzitter van het strafrechtersoverleg in Rotterdam. De ongeveer tachtig Rotterdamse rechters, vertelt hij, hebben de afgelopen weken al drie keer overlegd over veiligheid en de beveiliging in zaken met een zeker risico.

„De president van de rechtbank praat dan met name met de strafrechters over de werking van de beveiliging in algemene zin. Aan de ene kant is er de werkgeversverantwoordelijkheid; rechters moeten veilig kunnen werken. Aan de andere kant kunnen veiligheidsrisico’s zo groot zijn dat ze verder strekken dan alleen de werkgever. Dan kunnen beveiligingskwesties naar een hoger, landelijk niveau worden getild. Persoonsbeveiliging is ook bij rechters niet uit te sluiten.”

Over de exacte aard van de veiligheidsmaatregelen praten rechters liever niet publiekelijk. Elke rechtbank kent in principe een veiligheidscoördinator. Deze onderhoudt contacten met leden van het ‘stelsel bewaken en beveiligen’ [de overheidsorganisatie die over persoonsbeveiliging gaat] en met de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV).

De veiligheidscoördinator schat ook de risico’s in. „Een rechter moet niet zelf gaan speculeren over risico’s’, zegt strafrechter Meta Vaandrager (58). Zij is 21 jaar rechter in Amsterdam en behandelt er algemene straf-, fraude- en terrorismezaken.

‘Structurele dreiging’

In het Jaarplan 2024 van de Rechtspraak wordt gewaarschuwd voor het groeiende gevaar van intimidatie van rechtspraakmedewerkers (13.000 mensen onder wie 2.700 rechters). „De rechtspraak heeft te maken met structurele dreigingen vanuit criminele organisaties”, staat er. Het streven is de komende jaren „de weerbaarheid en veiligheid” van medewerkers te vergroten.

Henk Naves (64), voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, zegt dat de moord op Wiersum rechters „in een nieuwe realiteit” heeft gebracht. Geweld tegen rechters is er altijd geweest. Naves herinnert zich een incident van ruim tien jaar geleden waarbij een familierechter „een briesende partij in zijn tuin aantrof die voor het raam zijn ongenoegen stond te uiten”. Maar het geweld heeft „een nieuwe dimensie” gekregen. Dat kan ook digitaal zijn: ook DDos-aanvallen op de servers van de rechtspraak horen daarbij.

Janssen, Vaandrager en Naves zijn bereid tot een gesprek over openbaarheid van de rechtspraak en de ruggengraat van rechters in tijden van verharding van de misdaad, op voorwaarde dat ze niet worden gevraagd individuele beslissingen van collega’s te recenseren.

Vaandrager praat nuchter over toenemende bedreigingen. „Ik lig ’s avonds niet wakker van een zaak.” Ze heeft nooit geweigerd een rechtszaak te behandelen omdat die te gevaarlijk zou zijn. „Ik vind het heel belangrijk dat dit werk gebeurt, dat de rechtsstaat overeind blijft staan. Een rechter mag niet buigen voor dreiging.”

Een besluit om een strafzaak te accepteren, neemt een rechter volgens Vaandrager niet alleen. Een rechter consulteert ook zijn omgeving. „Je moet je naasten vragen: hoe kijk jij er tegen aan als ik deze strafzaak ga behandelen? Als je een vermeend lid van een zware criminele organisatie berecht, kan er een veiligheidsrisico ontstaan. Dit kan ook voor hen gelden.”

Een rechter moet dapper zijn, vindt collega Jacco Janssen. Alvorens zijn ambt te aanvaarden, moest Janssen in de eed verklaren te handelen zoals een braaf ambtenaar betaamt. ,,Braaf betekende brave: dapper. In de huidige eed is dit moderner geformuleerd, maar de boodschap is nog steeds dezelfde. Wij moeten staan voor onze professionaliteit. Aan de nieuwe dreigingen bieden we ook wel weer het hoofd. Dapper zijn hoort erbij.”

Om de weerbaarheid van rechters te vergroten, krijgen ze mentale bijstand aangeboden of de cursus ‘Heibel in de zittingszaal’. Er zijn afspraken gemaakt met de Kamer van Koophandel en het kadaster om de privacy van personeel te beschermen. Hoeveel rechters speciale beveiliging of persoonsbeveiliging krijgen, wil Naves niet zeggen. „Hierover in de pers praten verhoogt het gevoel van onveiligheid.”

„De vraag die de afgelopen jaren nadrukkelijker aan de orde kwam is: wat hebben we te doen voor ons personeel. Preventie, maar ook: hoe geef je rechters, die zaken doen die gepaard kunnen gaan met enorme dreiging, veiligheid zodat ze gezond hun werk kunnen doen? Dat gaat ook over geestelijk welbevinden”, zegt Naves.

‘Heb je nachtmerries?’

Vaandrager voerde gesprekken met een psycholoog. „Hoe is de balans werk en privé? Hoe zit je in je vel? En als er veiligheidszaken spelen, hoe maak je dat bespreekbaar? Heb je nachtmerries? Kwesties worden genormaliseerd, zoals: angst is helemaal niet gek. Dat is een logische en geruststellende reactie op wat er gebeurt. Ik zie zo’n gesprek ook als een soort verwennerij. Het is fijn dat iemand een keer echt aandacht heeft voor je welbevinden.”

Rechters leren ook om zich online veilig te bewegen en te zorgen dat ze niet via internet gelokaliseerd kunnen worden. Wees voorzichtig met het gebruik van sociale media, is de boodschap. „Hoe krijg je berichten weg?”, leerde strafrechter Janssen onder meer. „Als je mijn naam intikt, krijg je een explosie aan berichten te zien. Daardoor is mijn gezicht wel erg bekend. Het is goed om er rekening mee te houden dat mensen via sociale media persoonsgegevens van je te pakken krijgen.”

Op haar LinkedIn pagina schrijft Vaandrager dat ze „streeft naar rechtvaardigheid waarbij iedereen zich gezien en gehoord voelt”. Ze zegt dat het belangrijk is „mensen als mens te blijven zien. We worden ervoor betaald om te kijken of iemand iets heeft gedaan en er straf voor moet krijgen. Je blijft gewoon luisteren naar iemand. Je moet verdachten niet te snel als monsters gaan zien.”

Ze waarschuwt voor het lichtvaardig als risicovol oormerken van strafzaken. „Er is een heel groot verschil tussen: er is een concrete dreiging – er is een handgranaat onder een auto gevonden – of dit is een zware zaak dus er zal wel risico zijn en we moeten allerlei maatregelen treffen. Dat verhoudt zich slecht tot de onschuldpresumptie die wij als rechters hebben en zou een verkeerd signaal zijn naar de verdachte.”

Rechters moeten de risico’s van een strafzaak enigszins nuanceren, zegt Janssen. Hij noemt het „super belangrijk” dat rechters hun onafhankelijke rol blijven spelen. „Wij moeten als rechters dichtbij komen om op de juiste afstand van partijen te blijven staan, zodat aan het eind alle partijen zeggen: hier is recht gedaan. Dat is heel waardevol in dit tijdsgewricht van polarisatie, internationale conflicten en politieke onzekerheid.’’

Anonimiseren

Janssen zegt te zijn geschrokken toen hij van zijn Amsterdamse collega’s in het Marengo-proces alleen de handen zag op televisie. „Dat zullen ze niet zomaar hebben besloten.” Op het beginsel van openbaarheid van rechtspraak mag volgens Janssen alleen maar inbreuk worden gemaakt als het echt niet anders kan. „Ik gun iedere democratie een rechterlijke macht met een rechte rug. De openbaarheid van rechtspraak is een van de kurken waarop onze samenleving drijft. Daar moeten we heel zorgvuldig mee omgaan.”

Het ‘anonimiseren’ van rechters tegenover de buitenwereld levert volgens Vaandrager ook geen echte veiligheid op. „Het is nog niet zo dat wij als rechters met maskers op achter de tafel zitten. De verdachte weet wie we zijn, de advocaten, de journalisten, de officieren van justitie, de bodes, dus wat is dat voor veiligheid als wij niet openbaar en met naam en toenaam het vonnis uitspreken?”

„Ik heb met mezelf afgesproken: ik vind dit werk belangrijk, dus ik doe het. Punt. Ik kan angst gelukkig goed parkeren. Ik heb zelf heel veel respect voor agenten, advocaten, journalisten en aanklagers die in de frontlinie staan. Zij nemen grote veiligheidsrisico’s en dan zouden wij als rechtbank gaan duiken? Dat voelt niet goed”, zegt Vaandrager.

Ze zegt „soms wel haar hart vast te houden” omdat er straks wegens veiligheidsrisico’s mogelijk niet genoeg strafrechters te vinden zijn. „Als magistraten dit werk te eng vinden, loop je wel tegen een tekort op.”

Naves ziet dit probleem niet. „We nemen ieder jaar 130 mensen in opleiding. We slagen er nog steeds in die aantallen binnen te halen. Veiligheid is bij die werving nu ook een thema.”

Openbaarheid is cruciaal om controle op het werk van rechters goed mogelijk te maken, zeggen de strafrechters. „We zijn de derde staatsmacht die eigenlijk niet gecontroleerd wordt door de andere machten”, zegt Vaandrager. „Je moet als rechter ook uitstralen dat je die controle belangrijk vindt. Dit argument sneeuwt nogal eens onder in de discussie over de openbaarheid. Dan wordt op individueel niveau bekeken of iemand bang is als voornaamste afweging om iemand uit de openbaarheid te houden. Maar de afwegingen zijn veel breder dan dat.”

Codes van eerlijkheid

Uiteindelijk is goede, genuanceerde rechtspraak volgens de magistraten de beste veiligheidsmaatregel. „Als verdachten kwaad willen, gebeurt het toch wel. Doe je werk goed, neem verdachten serieus en behandel ze goed, dan is er minder risico. Ook onder criminelen gelden codes van eerlijkheid. Op hun manier”, zegt Vaandrager.

Ook Janssen denkt dat een verdachte zelfs na een levenslange gevangenisstraf nog sportief kan reageren. „Als hij maar kan zeggen: ‘ik heb wel een eerlijk proces gehad’. Het vonnis moet goed worden uitgelegd, zodat het oordeel voelt als rechtvaardig. Dan heeft de verdachte er meer rust mee en worden de rimpels in de vijver van de samenleving weer gladgestreken.”

Onder rechters blijft veiligheid voorlopig een gespreksthema. Tijdens de gerechtsvergaderingen maar ook bij het koffieapparaat, merkt Naves. „Elk mens heeft zijn angsten dus dat er soms angstgevoelens onder rechters ontstaan, vind ik heel reëel. Elke rechter stelt zich de vraag: hoe zou ik onder bepaalde omstandigheden acteren? Kan ik het aan? Hoe zou mijn gezin reageren? Sommige rechters zullen zeggen: ik zou niet graag in de schoenen van een collega staan en anderen zullen zeggen: laat maar komen. Die zien het als een enorme professionele uitdaging.”

Naves zegt dat het wel belangrijk is dat „we als rechterlijke organisatie niet bevangen worden door angsten. We moeten altijd zorgen dat er rechters bereid en toegerust zijn om zaken met een veiligheidsrisico te behandelen.”

Lees ook Bedreigde advocaten krijgen weerbaarheidstraining: ‘Een keer per maand ben ik de klos’