Slapen in je auto of op de camping: Utrecht ziet explosieve stijging van mensen die dakloos dreigen te raken

In Nederland zijn vorig jaar 30.600 rechthebbende daklozen tussen 18 en 65 jaar geteld, een jaar eerder waren dat er nog 26.600. Vooral het aantal daklozen uit een ander Europees land dan Nederland is gestegen. Het werkelijke aantal is veel hoger, zegt branchevereniging Valente, die spreekt van onaanvaardbare situatie.

Kijkend per gemeente behoort Utrecht tot de koplopers, maar hoeveel daklozen er precies zijn, staat niet in het onderzoek. Het CBS meldt wel dat 36 procent van de dakloze mensen ingeschreven staat in een van de vier grote steden, waaronder Utrecht. Daarvan heeft 80 procent een niet-Nederlandse herkomst. De gemeente Utrecht kan op dit moment ook niet aangeven hoeveel rechthebbende daklozen er waren in 2023. Het jaar ervoor waren in totaal 2.077 in beeld. Over het gehele jaar 2023 zijn nog geen cijfers bekend.

"We zien wel de druk op de maatschappelijke opvang toenemen", reageert de gemeente. "We hebben daarom vijftien extra plekken gecreëerd binnen bestaande opvangvoorzieningen. We zien daarnaast in de cijfers van Het Vierde Huis dat het aantal urgentieaanvragen met als reden ‘dreigende dakloosheid’ met 260 procent is toegenomen. Ook vanuit de belangenbehartigers krijgen we het signaal dat dakloosheid in de stad toeneemt. Dit zijn ‘signalen’ of ‘indicaties’, maar geven geen totaalbeeld."

Het tijdelijk uitbreiden van het aantal opvangplekken gaat volgens de gemeente "lijnrecht" tegen het doel om, in samenwerking met andere gemeenten in de regio, maatschappelijke opvang zoveel mogelijk overbodig te maken. "Daarnaast hechten we er waarde aan te benoemen dat wij als gemeente niet alleen opvang verzorgen voor rechthebbende daklozen, waar het CBS zicht op richt, maar ook voor zeer kwetsbare dakloze EU-arbeidsmigranten en mensen zonder een geldige verblijfsvergunning. Ook in die groepen zien we een zorgwekkende toename van het beroep op opvang."

Het Utrechtse stadsbestuur vroeg begin dit jaar nog, samen met Rotterdam, Den Haag en Amsterdam, om extra financiële steun van het Rijk om meer opvangplekken op te zetten. "Het piept en het kraakt in de opvang", zegt PvdA-raadslid Ilse Raaijmakers. "Alleen de schrijnendste gevallen zijn welkom omdat er te weinig plekken zijn. Mensen die zich aanmelden krijgen eerst de vraag of ze niet toch nog een mogelijkheid hebben om bij familie of een bekende te verblijven. Het eerlijke antwoord is dat we gewoon niet weten hoeveel daklozen er zijn in Utrecht. Mensen slapen bijvoorbeeld in de auto of bij familie. Ook horen we steeds vaker dat kinderen dakloos zijn. Het is echt code rood. Dit is slechts het topje van de ijsberg."

Nieuwe groepen zijn bijvoorbeeld jongeren, vrouwen, arbeidsmigranten en economische daklozen, zegt Kansfonds, de stichting die bezighoudt met tellingen. Klassieke oorzaken van dakloos worden, zijn verslavingen, psychische problemen en schulden, maar de nieuwe groep kampt vooral met de gevolgen van de wooncrisis en de hoge inflatie. Ze verblijven bijvoorbeeld op campings, volkstuincomplexen of in vakantiehuisjes en kraakpanden.

Het CBS heeft een aantal groepen niet meegenomen in de tellingen. Zo richt het onderzoek zich niet op minderjarigen, maar alleen op mensen tussen de 18 en 65 jaar die geregistreerd staan. Mensen die uitstromen uit een instelling en groepen die te maken hebben met een huisuitzetting zijn niet meegenomen. Daklozen in de tijdelijke opvang zijn meegeteld als het verblijf voor korte tijd was.

Om een vollediger beeld te krijgen, zijn Hogeschool Utrecht en Kansfonds gestart met een nieuwe telling volgens de zogenoemde ETHOS-indeling, waarbij met diverse verschillende soorten daklozen wordt rekening gehouden.

Utrecht gebruikt dit nog niet. "Het tellen van de groep dak- en thuisloze Utrechters is een zeer intensieve klus, waarvoor capaciteit en middelen dit jaar hebben ontbroken. We werken dit jaar mee aan de jaarlijkse actualisatie van de dakloosheidscijfers in het kader van de Monitor Dakloosheid van het CBS. Deze uitvraag is gebaseerd op Ethos Light en spitst zich in eerste instantie toe op personen in noodopvang en personen in de tijdelijke opvang."

Demissionair staatssecretaris Maarten van Ooijen (VWS) noemt de cijfers van het CBS "erg zorgelijk, onacceptabel en het tegenovergestelde van wat we willen. Het is in lijn met wat ik de afgelopen maanden al heb aangegeven in diverse media. Het is bovendien een bevestiging van de signalen die ook veldpartijen de afgelopen periode hebben benoemd. Zij geven aan dat het aantal buitenslapers en mensen die zich melden voor opvang toeneemt."

Van Ooijen vermoedt dat "de gevolgen van de oorlog in Oekraïne, een hoge inflatie en nog steeds een oververhitte woningmarkt nu duidelijk zichtbaar worden in de cijfers". De stijging toont volgens hem aan hoe "urgent het probleem van dakloosheid is". Het voorkomen van dakloosheid is belangrijk, net zoals het snel begeleiden als mensen toch dakloos worden. "Herstel begint bij een (t)huis."

Eind 2022 lanceerde de staatssecretaris het Nationaal Actieplan Dakloosheid. Daarin zetten verschillende ministeries, gemeenten, zorgpartijen en woningcorporaties zich in om dakloosheid te voorkomen. Met de verdere uitwerking en uitvoering van dat plan willen al deze partijen "de trend weer keren", zegt Van Ooijen. "Maar dat gaat niet vanzelf. Gemeenten en veldpartijen merken dat de aanpak van de problematiek weerbarstig is en dat de veranderingen tijd kosten."

Het Leger des Heils meldt "zwaar teleurgesteld" te zijn in de cijfers. De hulporganisatie roept het nieuwe kabinet op om zo snel mogelijk voor minstens 10.000 extra woonplekken voor daklozen te zorgen en daarnaast een structurele oplossing te vinden. "De formerende partijen praten dezer dagen over volkshuisvesting en moeten hier een topprioriteit van maken", aldus bestuursvoorzitter Harm Slomp. Volgens het Leger des Heils kan meer woonruimte worden gecreëerd door woningen te delen en leegstaande gebouwen te veranderen in woon-units.