Depressieve hersenen, leren van een pandemie en blindheid genezen: miljoenenbeurs voor Nederlandse wetenschappers

Dit jaar is het oog gevallen op zeven onderzoeken van allerlei soorten en maten, die door het ministerie van OCW worden ondersteund middels het Zwaartekrachtprogramma. Zo willen de wetenschappers blindheid de wereld uit helpen met behulp van kunstmatige intelligentie, een hersenatlas maken om inzicht te krijgen in aandoeningen als depressie, en een handboek opstellen zodat overheden klaar zijn voor een nieuwe crisis. Maar de onderzoeksvelden zijn uiteenlopend: ook de mechanische spanning in planten, cybersecurity en lichaamseiwitten komen aan bod.

Wetenschappelijke wereldtop

In het kader van het Zwaartekrachtprogramma kunnen wetenschappelijke teams van Nederlandse universiteiten zich elke twee jaar aanmelden voor een investering die tien jaar lang onderzoek mogelijk maakt. Het kabinet investeert zo in onderzoek dat tot de wereldtop behoort, of de potentie heeft die te bereiken. “Met investeringen als deze zorgen we dat we in Nederland bij de wetenschappelijke wereldtop blijven,” zegt minister Robbert Dijkgraaf toe. “Dat is belangrijk voor de kracht van onze economie en het levert innovaties op waar we allemaal van profiteren. Ik ben er trots op dat we in ons eigen land zulk wetenschappelijk talent hebben. Dat is niet vanzelfsprekend. Echt iets om te koesteren.”

Dit zijn drie van de zeven wetenschappers die de beurs ontvangen. Ze geven een inkijkje in hun onderzoek:

Hersenatlas: ‘Wat gebeurt precies in je hersenen als je bang bent?’

Ingeborg Huitinga, bijzonder hoogleraar neuro-immunologie, Universiteit van Amsterdam

“De verslechterende mentale gezondheid is een groot probleem in onze samenleving. Steeds meer mensen kampen met aandoeningen zoals angstproblemen of depressie. En een goede, gerichte behandeling ontbreekt nog. Met de opzet van het Institute for Chemical Neuroscience hopen we over tien jaar een hersenatlas gemaakt te hebben die een betere behandeling van deze aandoeningen mogelijk maakt.”

“We willen hersenaandoeningen op moleculair niveau onderzoeken. Wat gebeurt er precies in je hersenen als je een depressie hebt of angst ervaart? Welke stofjes zijn aanwezig, en welke ontbreken? Door een team samen te stellen van niet alleen neurobiologen en psychiaters, maar bijvoorbeeld ook scheikundigen, ontwikkelen we nieuwe benaderingen voor betere diagnosen en behandeling voor de toekomst.”

“Voor het eerst gaan we dit onderzoek uitvoeren met menselijk hersenweefsel, verzameld door de Nederlandse Hersenbank. We streven ernaar in de toekomst betere diagnoses te stellen. Komt een man over tien jaar bij de dokter voor depressie en psychoses? Dan kunnen we door dit project beter bepalen wat er in de hersenen veranderd is en welk antidepressivum het effectiefst is.”

Blindheid de wereld uit: ‘We proberen nieuwe cellen in het oog te creëren’

Caroline Klaver, hoogleraar epidemiologie en genetica van oogziekten, Radboudumc Nijmegen

“Blindheid wordt wereldwijd beschouwd als een van de ernstigste beperkingen. We kennen de oorzaken bij jonge en oude mensen, maar effectieve oplossingen zijn schaars. Met ons project Lifelong Vision willen we de onderliggende oorzaken van blindheid aanpakken. Het ultieme doel is om binnen tien jaar doorbraken te bereiken die blindheid bij patiënten kunnen voorkomen of genezen.”

“We willen bij jonge mensen met erfelijke blindheid onderzoeken of we de verkeerde bouwsteentjes in het dna kunnen corrigeren om verder verlies van zicht te voorkomen. En voor wie helemaal niets meer ziet, proberen we nieuwe cellen in het oog te creëren met baanbrekende technologieën zoals een bioprinter (een apparaat dat menselijke cellen kan printen, red.). Door middel van kunstmatige intelligentie kunnen we inschatten welke behandeling voor wie nodig is.”

Hoe overleef ik een crisis? ‘Hoe kunnen we bij een volgende crisis wel goed handelen?’

Beatrice de Graaf, hoogleraar internationale en politieke geschiedenis, Universiteit Utrecht

“We leven als samenleving van crisis naar crisis, maar toch komen ze altijd onverwachts. We spreken altijd grote woorden over wat we ervan kunnen leren, maar wat komt daarvan terecht? Neem de coronacrisis. We weten dat mensen daardoor sceptischer zijn geworden over overheidsbemoeienis. Maar wat kun je daar nou aan doen? Hoe leren we daar als samenleving van?”

“Daar gaan we met Adapt! Preparing societies for future crises mee aan de slag. We kijken met bestuurskundigen, historici, filosofen en sociaal psychologen naar hoe zaken worden overgenomen, opgenomen, geleerd of meegenomen bij een crisis. Hoe mobiliseer je die kennis nou zodat je er iets aan hebt? Dan moet je dus niet alleen met ingewikkelde rapporten en moeilijke wetenschappelijke taal komen. Je moet de wijken in, ter plekke mensen gaan trainen.”

“Uiteindelijk hebben we als doel een leerschool op te zetten om specifiek bij crisissituaties goed te kunnen handelen. Daar hopen we iedereen mee te bereiken: niet alleen in beleid en bestuur, maar ook op school of in de wijken. Over tien jaar kunnen we ons dan als samenleving beter redden na een crisis, op een manier die de waarde van de open samenleving overeind houdt.”