Rotterdam gaat massaal ammoniak opslaan vanwege de energietransitie: is Nederland klaar voor het giftige gas?

‘Is het niet een keer genoeg geweest met al die plannen van Rotterdam?’, zegt een fiere dame op leeftijd, als ze de microfoon krijgt toegeschoven. Het is de 82-jarige Ria de Sutter, voormalig burgemeester van Rozenburg (CDA). ‘Rotterdam en het bedrijfsleven profiteren ervan, maar wij Rozenburgers zijn telkens het haasje. Wij lopen gevaar als er iets misgaat.’ Nederland, zegt De Sutter, gebruikt Voorne-Putten als ‘wingewest’.

In een warm belichte voormalige gereformeerde kerk wordt op deze avond in februari een bewonersbijeenkomst gehouden over de komst van een grote tank vol giftige ammoniak. Een gevaar voor de buurt, vrezen de omwonenden. De gemeente Rotterdam, het bedrijf OCI Nitrogen, toezichthouder DCMR en het Nederlands Instituut Publieke Veiligheid geven uitleg. De algemene teneur: ammoniak is nodig voor de energietransitie. Het risico voor de omgeving is miniem, verzekeren ze. En dus moet de opslagtank er komen.

Maar Frans Derks, uit buurdorp Brielle, knikt instemmend als De Sutter spreekt. ‘Ik begrijp wat zij bedoelt’, zegt de oud-Shell-ingenieur na afloop. ‘De expansiedrift van de Rotterdamse haven heeft een lange geschiedenis.’ Hij wijst op De Beer, een prachtig vogeleiland dat in 1964 werd afgegraven om de Europoort aan te leggen. Er was zelfs ooit het plan 2000+, om vrijwel het hele eiland Voorne-Putten om te ploegen tot industrieel gebied. Een storm van protest onder bewoners wist dat te voorkomen, maar het plan geldt voor de Voorne-Puttenaren nog altijd als waarschuwing.

Hier, in de Europoort, dreigt de grootste ammoniakopslagtank van Nederland bij te komen: 30 meter hoog, 60 meter breed, een capaciteit van 60 duizend ton. De tank komt vlak bij woonwijken te staan: op 2.800 meter van Derks’ huis in Brielle en op nog geen 750 meter afstand van een camping.

Aan tafel bij belangrijkste partijen

Derks en zijn kompaan Henk Compter van de Vereniging van Verontruste Burgers Voorne houden de komst van de tank minutieus in de gaten. Hun grootste vrees is een verwoestend lek. Ammoniak is een dodelijk gas dat dampen vormt die aan de grond blijven hangen. Ze zien het al voor zich: een koude en dodelijke gifwolk van 2 meter dik en kilometers lang, die in het holst van de nacht door de straten van Voorne-Putten kruipt, openstaande ramen binnendringt en – in het zwartste scenario – duizenden slachtoffers maakt.

Het tweetal zit aan tafel bij de belangrijkste partijen in dit dossier. Bij OCI Nitrogen, het bedrijf dat de tank op de eigen terminal wil bouwen, naast een kleinere ammoniaktank. En bij de Milieudienst Rijnmond (DCMR), die toezicht houdt op de veiligheid.

Ze zijn wel wat gewend, zeggen de twee mannen, wonend in de schaduw van havengebied Europoort, het epicentrum van de Nederlandse chemische industrie. Stalen buizengeraamten en rokende schoorstenen domineren het landschap. ‘Het is voor ons normaal dat je de industrie hier voortdurend hoort rommelen’, zegt Derks. Ook stankoverlast komt voor. Toch vinden ze deze nieuwe ammoniaktank andere koek.

Het tweetal is niet zonder kennis van zaken. Derks, die zijn pensioen liever aan de schilderkunst en zijn gitaar zou wijden dan aan de veiligheid van ammoniaktanks, werkte als chemisch ingenieur bij Shell. Compter, een ijverige dossiervreter die zich al jaren kritisch buigt over plannen van omliggende bedrijven, heeft als voormalig bedrijfsvoerder van een kolencentrale verstand van risicomodellen. Ze zijn extra alert omdat ze weten dat het niet bij één nieuwe ammoniaktank zal blijven.

Sleutelrol in energietransitie

Ammoniak is een sleutelrol in de energietransitie toebedeeld. Het idee is dat landen als Saoedi-Arabië en Portugal, die veel duurzame energiebronnen tot hun beschikking hebben, massaal groene waterstof gaan produceren. Waterstof is alleen te vervoeren onder hoge druk of extreem lage temperaturen, wat duur en ingewikkeld is. Makkelijker is om het eerst om te zetten in zogeheten waterstofdragers, zoals ammoniak. Nadat Nederland ammoniak via grote schepen heeft geïmporteerd, kan het weer worden omgezet in waterstof en bijvoorbeeld dienen als brandstof voor de zware industrie, zoals Tata Steel.

Intussen is ammoniak ook rechtstreeks bruikbaar als fossielvrije brandstof. Volgens OCI, dat het op dit moment gebruikt voor de kunstmestproductie, is zijn nieuwe opslagtank bedoeld voor scheepsbrandstof.

Hoeveel ammoniak Nederland precies zal importeren, is gissen: de waterstofeconomie staat nog in de kinderschoenen. In de scenario’s waarmee onderzoeksinstituut TNO rekening houdt, kan de import over tien jaar zijn toegenomen tot enkele miljoenen tonnen per jaar, maar ook zijn verveelvoudigd tot tientallen miljoenen tonnen. Maar dat er nieuwe tanks bijkomen, is vrijwel zeker, aldus Havenbedrijf Rotterdam: naast OCI heeft een vijftal bedrijven voor de komende jaren al plannen aangekondigd in Rotterdam. Ook in het Zeeuwse Sloegebied zijn plannen voor grote ammoniakterminals.

Al dat gezeul met giftige stoffen brengt veiligheidsrisico’s met zich mee. Nederland moet zich daar nu al op voorbereiden, waarschuwden Arcadis, Berenschot en TNO vorig jaar. ‘Het kabinet heeft de ambitie dat het nieuwe energiesysteem minstens even veilig en gezond zal zijn als het huidige’, schreef minister Rob Jetten van Klimaat in 2022 aan de Kamer.

De kans op ongelukken met ammoniak is niet denkbeeldig. Eind 2022 nog ontspoorde een trein die ammoniak vervoerde in Servië, waarna tientallen mensen naar het ziekenhuis moesten met vergiftigingsverschijnselen.

Het beruchtste incident met ammoniak stamt uit de jaren negentig, toen in de Senegalese hoofdstad Dakar een opslagtank explodeerde bij een verwerker van pindaolie. 129 mensen kwamen om het leven en meer dan duizend raakten er gewond. De schade bleef nog beperkt omdat omliggende scholen dicht waren en restaurants minder druk door de ramadan.

‘Het moet gewoon verantwoord zijn’

Wat het vertrouwen rond de Europoort geen goed doet, is dat OCI vorig jaar een boete van 360 duizend euro kreeg wegens laks veiligheidsbeleid. In een vestiging op het Limburgse industrieterrein Chemelot ontplofte een hete oven nadat een medewerker er een isolatiedeken overheen had gelegd. OCI, dat niet inging op vragen van de Volkskrant, had ‘niet alle risico’s onderzocht en in kaart gebracht waardoor (levens)gevaar voor de medewerkers en nadelige gevolgen voor het milieu konden ontstaan’, oordeelde de rechtbank in Den Bosch.

‘Wij beseffen heel goed dat wij in de buurt te zien, te horen en een enkele keer helaas ook te ruiken zijn’, zegt Eric van der Schans, directeur milieu van Havenbedrijf Rotterdam. De haven probeert een goede buur te zijn, legt hij uit, bijvoorbeeld door geld te steken in parken en verenigingen. En door bewonersbijeenkomsten bij te wonen of te organiseren. ‘Dat doen we met open vizier. We hebben met ideeën die we daar hoorden ook weleens plannen kunnen verbeteren.’ Op het gebied van leefbaarheid is enige compensatie mogelijk, zegt hij, maar dat geldt niet voor veiligheid. ‘Wat we doen, moet gewoon verantwoord zijn.’

Bij de aanstaande ammoniaktank van OCI is dit laatste het geval, oordeelt de plaatselijke vergunningverlener en toezichthouder DCMR. Speciaal naar aanleiding van deze aanvraag zijn de verouderde veiligheidsregels voor ammoniaktanks aangescherpt. Zo krijgt de tank een dubbele stalen wand en een betonnen omhulsel. ‘Ik kan met de hand op het hart zeggen: dit wordt een van de veiligste tanks wereldwijd’, aldus Axel Pel van DCMR.

De tank is het nieuwste symbool van de enorme veranderingen die de energietransitie inluidt in de haven. Dat brengt nieuwe risico’s en andere vormen van overlast met zich mee. Neem geluid en slagschaduw door windturbines. Nog niet zo lang geleden werden die in Geervliet, Heenvliet en Zwartewaal geplaatst. Recentelijk kwamen daar op het Slufterstrand, een geliefde plek voor badgasten en windsurfers, ruim 200 meter hoge windmolens bij. In Brielle zijn er protesten vanwege plannen om ook daar hoge windturbines te plaatsen.

Maar de energietransitie neemt ook risico’s en overlast weg, zegt Pel. Hij wijst op stof van de steenkoolopslag, waarover een paar jaar geleden veel klachten binnenkwamen uit Hoek van Holland. ‘En in de hele Rijnmond staan tanks vol oliecomponenten, waar ondanks de afzuiging altijd een klein beetje vanaf dampt. Hier in de Rijnmond ademen we dat in. Dat heb je straks allemaal veel minder.’

Het nieuwste tankontwerp met zijn driedubbele wanden heeft de grootste zorgen van Frans Derks en Henk Compter weggenomen, zeggen zij. Al blijft het knagen. Zo zit het ze dwars dat een milieueffectrapportage, waarbij een onafhankelijke adviescommissie meekijkt met de risicoanalyse, pas verplicht is bij tanks groter dan 100 duizend ton. De huidige regelgeving is niet toegerust op de situatie waarin grote aantallen ammoniaktanks in de haven verrijzen, vrezen zij.

‘Rijk moet de regie nemen’

Lector energie- en transportveiligheid Nils Rosmuller van het Nederlandse Instituut Publieke Veiligheid (NIPV) wijst erop dat er in de Rotterdamse haven veel ervaring is met gevaarlijke stoffen, van de bedrijven tot de plaatselijke brandweer. Toch moet het Rijk een scherpe toename van de ammoniakimport niet op zijn beloop laten, zegt hij. ‘Dit is een vraagstuk van nationaal belang. Wij maken ons vooral zorgen over het transport. Het liefst zou je ammoniak alleen produceren waar je het gebruikt in plaats van het door het hele land te verschepen.’

Toch is dat laatste precies wat er gaat gebeuren. Dergelijk vervoer vindt nu al plaats per weg, spoor en binnenvaartschepen waar grofweg 1.500 ton ammoniak in past. Schieten de getransporteerde hoeveelheden de lucht in, zoals de verwachting is, dan worden de kleine kansen op een ongeluk natuurlijk onherroepelijk groter, zegt Rosmuller. Volgens hem zijn buisleidingen een stuk veiliger. Dat vergt een nationale aanpak. ‘Wij vinden dat hier de Rijksoverheid naar voren moet stappen en zeggen: wij nemen de regie over deze grote energiestromen door Nederland.’

De ministeries van Economische Zaken en Klimaat (EZK) en Infrastructuur en Waterstaat (IenW) staan op dit vlak niet stil. Zo onderzoeken ze een buizenstelsel dat waterstof, koolstofdioxide en ammoniak kan vervoeren tussen Rotterdam en het Duitse Ruhrgebied. Het demis­sionaire kabinet werkt ook aan een toekomstvisie voor waterstofdragers als ammoniak, die het dit najaar met de Tweede Kamer hoopt te delen.

Ook investeert het Rijk 18 miljoen euro in de kwaliteit van vergunningverlening, toezicht en handhaving. Daar schortte het de afgelopen jaren aan, bleek uit kritische rapporten die de Onderzoeksraad voor Veiligheid schreef over onder meer Tata Steel, Chemours en Chemelot.

Helemaal gerustgesteld zijn Compter en Derks nog niet. Fijntjes wijst Compter op het dreigement van een Russische parlementariër, die na de Russische invasie van Oekraïne openlijk speculeerde over het lamleggen van West-Europa door een aanval op de haven van Rotterdam. Een dergelijk scenario is niet meegenomen in de risicobeoordeling van ammoniaktanks, net als dat van een terroristische aanslag, omdat de kans erop te klein zou zijn. Het ministerie van Defensie zegt geen uitspraken te kunnen doen over de kwetsbaarheid of eventuele voorzorgsmaatregelen die worden getroffen omdat de ammoniaktank ‘geen militair object’ is.

‘Het heeft geen zin om ons te verzetten tegen de stof ammoniak’, zegt Compter. ‘Ik snap waarom het nodig is. Het gaat ons om de veiligheid.’ Ze hopen dat de regelgeving wordt aangescherpt, maar ze gaan nergens zomaar van uit. Derks: ‘In Voorne-Putten moeten we altijd op onze qui-vive zijn.’