Gevluchte journalisten van TV Rain brengen de oorlog vanuit Amsterdam naar Rusland: ‘Ik weet dat het opeens gedaan kan zijn met ons’

Ie-der-een huilde bij TV Rain, een Russische televisiezender in Amsterdam, toen het nieuws over de dood van de politieke gevangene Aleksej Navalny binnenkwam. Niet alleen omdat de vermeende moord een dreun was voor de tanende Russische oppositie, vertelt presentator en hoofdredacteur Tichon Dzjadko een maand later, én een persoonlijk verlies – veel journalisten van TV Rain kenden Navalny goed en bewonderden zijn moed. „Het voelt ook als een waarschuwing voor ons.” Net als de aanval met een hamer op Navalny-vertrouweling Leonid Volkov, dinsdag in de Litouwse hoofdstad Vilnius.

TV Rain, of Dozjd (Russisch voor regen), werd in 2008 opgericht om intellectueel entertainment te maken voor de nieuwe middenklasse. Maar even snel als de Russische repressie toenam, verdween de sjeu uit de uitzendingen. Hoofdredacteur Dzjadko (36) vindt dat jammer, hij maakt graag entertainment, zegt hij zonder een spier te vertrekken.

Toen TV Rain na de Russische inval in Oekraïne helemaal werd verboden, vertrok de redactie halsoverkop uit Moskou – met slechts een paar camera’s en microfoons. Al twee jaar opereert de enige onafhankelijke Russische tv-zender vanuit ballingschap. Eerst vanuit onder meer Letland, Georgië en Frankrijk en sinds de zomer van 2023 hoofdzakelijk vanuit Amsterdam.

Het is wel proppen op dit kantoor, waar de inmiddels volledig geoutilleerde opnamestudio pal aan de redactie grenst. Tijdens de opnames scheidt slechts een kamerscherm de presentatoren van de redacteuren – die derhalve doodstil moeten zijn. Als presentatrice Jekaterina Kotrikadze (39) stand-uppers opneemt voor haar middagshows, staan de teleprompter en de camera zelfs midden tussen de bureaus. Keer op keer probeert Kotrikadze, zwaar in de make-up, haar tekst vloeiend uit te spreken. Negen van de tien keer eindigt ze met „bla”. Tot het er goed op staat. En dan zwelt het geroezemoes en geratel van toetsenborden aan. Onder de redacteuren wordt ook veel gelachen.

Deze nieuwsweek staat in het teken van de Russische verkiezingen. Maar als Vladimir Poetin zondagavond een nieuwe termijn van zes jaar wint, zullen hier geen tranen rollen van de schrik. Michaïl Fishman, met Kotrikadze en Dzjadko een van de drie bekende gezichten van de zender, voorspelt aan het begin van de week dat winnaar Poetin 77 procent van de stemmen krijgt. „Net iets meer dan de neppeilingen van het Kremlin.”

De verkiezingen zijn net zo nep, zegt Fishman (51), terwijl hij met zijn trui de regen van zijn ronde brilletje veegt, maar daarom niet onbelangrijk. „Verkiezingen zijn de mijlpalen in Poetins regime en hij ziet ze als kans om nieuwe wetten door te voeren. Na elke verkiezing evolueert Poetin in een nieuw, nog repressiever wezen.”

TV Rain besteedt deze week ook veel aandacht aan het voorzichtige protest dat wordt verwacht. Fishman kan niet inschatten hoeveel mensen zullen deelnemen aan de symbolische actie om op zondag om 12.00 uur te gaan stemmen. Zelf stemt hij zondag op het middaguur in Den Haag. „Een grote deelname zal het regime niet omverwerpen, maar alle beetjes helpen.”

Lees ook Zelfs Poetin-aanhangers zien geen urgente reden om zich naar een stemhokje te begeven

Chinese thee

Ook verslag doen op afstand is behelpen. De redactie was door de coronapandemie al wel gewend om mensen te spreken via bijvoorbeeld Zoom, maar sindsdien zijn Russen veel banger geworden. Sinds de oorlog in Oekraïne is het zelfs illegaal om interviews te geven aan TV Rain. Toch lukt het de zender om bronnen in Rusland aan te boren, niet alleen dankzij hun oude netwerk, maar ook omdat de loyale Russische kijkers van het YouTube-kanaal waarop TV Rain uitzendt informatie aanleveren. Zo kon TV Rain toch met veel filmpjes en foto’s verslag doen van de begrafenis van Navalny.

YouTube is in Rusland niet verboden – nóg niet, denkt hoofdredacteur Dzjadko. Op dat platform heeft TV Rain per maand 14 miljoen kijkers, verspreid over heel Rusland. Buiten Rusland heeft TV Rain nog eens 22 miljoen unieke bezoekers. De redactie bestaat uit zo’n 110 mensen, de ruime meerderheid zit in Amsterdam, maar er zitten ook redacteuren in Georgië, Letland, Armenië en (undercover) in Rusland. Inkomsten komen binnen via abonnees, advertenties en donateurs (van buiten Rusland).

De reden dat Dozjd uiteindelijk naar Amsterdam is uitgeweken, is dat de redactie gratis bij DPG Media mocht intrekken, na bemiddeling van de Nederlandse uitgever Derk Sauer, die eerder al met zijn Russische krant The Moscow Times naar Amsterdam kwam. Ook was het niet moeilijk om in Nederland, met hulp van het ministerie van Buitenlandse Zaken, werk- en verblijfsvergunningen te krijgen voor al het personeel. Een Amsterdamse makelaar regelde, na bemiddeling door de gemeente, voor alle Russische journalisten en hun partners en kinderen, zo’n honderdvijftig mensen bij elkaar, voorrang bij het huren van appartementen.

Zo belandde Michaïl Fishman met zijn vrouw – ook journalist bij TV Rain – en hun dochtertje van zes in een bovenwoning in de Pijp. Hij werkt vooral thuis, aan zijn wekelijkse show: een ‘persoonlijk’ nieuwsoverzicht. Vroeger zaten daar veel grappen in, tegenwoordig is hij minder grappig. „De realiteit is te grimmig.” Maar soms vraagt het nieuws erom. De Amerikaanse conservatieve presentator Tucker Carlson die Poetin bezocht was natuurlijk prijsschieten. „De verkiezingen zijn ook leuk.”

In Moskou wordt Fishman vaak op straat herkend, hier leidt hij een behoorlijk anoniem en geïsoleerd bestaan. Hij drinkt wel eens een biertje met zijn onderbuurman en heeft een kennis van tennis. Hij vindt de Nederlanders erg aardig. Hij leert de taal, want hij beseft: hij blijft voorlopig hier.

Ook Tichon Dzjadko lijkt helemaal geacclimatiseerd, met zijn modieuze regenjas. Regelmatig loopt hij naar buiten om te roken. Je zou je kunnen indenken dat Dzjadko en Fishman, allebei opvallend lang en dun, doelwitten zijn van het Russische regime. Maar ze bewegen zich vrij door het kantoorgebouw, en de stad.

Ze voelen zich hier veilig, zeggen ze. Al weten ze dat het niet zo is, en zijn ze op hun hoede. Zo kreeg Fishman laatst een pakketje thuisbezorgd, waarvan hij de inhoud niet kon raden. Na een paar dagen peinzen bracht hij het doosje naar de politie, voor onderzoek. En op het moment dat hij het had afgegeven, wist hij het weer. Het was natuurlijk die Chinese thee, van zijn zwager.

Ook de redactie neemt voorzorgsmaatregelen, zegt hoofdredacteur Dzjadko. Vooral technische, tegen computervirussen. „Maar ik weet dat het toch opeens gedaan kan zijn met ons”, aldus Dzjadko. Hij wijst op het Duitse onderzoek naar mogelijke vergiftiging van Russische journalisten in ballingschap. Dozjd laat daarom niet zomaar mensen op de redactie toe.

Er is wel veel contact met de Russische collega’s van The Moscow Times en nieuwssite Meduza, een paar deuren verderop. Voor de oorlog maakten de concurrenten vaak ruzie via sociale media. Nu voelen ze zich sterk met elkaar verbonden. Ze zien elkaar ook thuis, na het werk. Soms zingen ze Russische liedjes.

Capuchontrui en schmink

Margarita Ljoetova (34), economisch redacteur bij Meduza, bevestigt de saamhorigheid in Amsterdam. Maar ze heeft ook kritiek op de Russische media in ballingschap. Sympathiseren met Russen is bijvoorbeeld taboe, zegt Ljoetova. „Als ik over Russen in armoede schrijf, moet ik echt op mijn toon letten, anders krijg ik collega’s op mijn dak.” Zo ontsloeg Dozjd eind 2022 een journalist die compassie had getoond met Russische soldaten. Dat ontslag was verkeerd, vindt Ljoetova.

Over de westerse berichtgeving over Rusland is Ljoetova niet milder. Ze is „geschokt” door de analyses, bijvoorbeeld in The Economist, dat het goed gaat met de Russische economie, dat Poetin de inflatie onder controle heeft. „Onzin.” Ze baseert zich onder meer op dagelijkse telefoontjes met haar netwerk in Rusland. Ook Dozjd-hoofdredacteur Dzjadko is kritisch over westerse media. „Ze hebben onvoldoende goede contacten. Alleen Russische journalisten begrijpen wat daar echt gebeurt.”

Dat kost deze journalisten vanuit de verte wel moeite. Op de redactie in Amsterdam zit op een doordeweekse ochtend een dozijn dertigers met koptelefoons vastgebonden aan hun computers, die scherm aan scherm staan opgesteld onder een laag systeemplafond. De redactie heeft geen daglicht, maar wel felle studiolampen, waardoor het goed heet is. Toch is het meest gangbare kledingstuk een capuchontrui. Aan een rek hangen nette jasjes voor de nieuwsuitzendingen, naast een kaptafel met een krultang en schmink. Op de bureaus staan enorme koffiebekers en grote blikken cola.

De Russische journalisten zijn moe, zegt hoofdredacteur Dzjadko, ook in een hoodie, en ze voelen zich „verloren”. Veel van hen woonden de voorbije twee jaar in drie of vier landen. Ze missen hun familie. En dan elke dag nieuws over toenemende repressie in hun thuisland. Dzjadko voelt zich natuurlijk verantwoordelijk voor zijn mensen, zegt hij, maar hij stuurt ze nooit om vijf uur naar huis. „Om acht uur misschien. Als je succesvol wil zijn, moet je veel en hard werken.” TV Rain produceert driemaal daags een nieuwsprogramma, maar bij grote gebeurtenissen zenden ze de hele dag uit.

De journalisten van TV Rain worden primair gedreven door hun afkeer van Poetin. Hoofdredacteur Dzjadko, die van nature zacht praat, wordt fel als hem naar zijn journalistieke positie wordt gevraagd. „Als jouw land een vreselijke oorlog begint, kun je niet neutraal blijven, dan gaan alle principes van objectiviteit overboord. Als je zegt dat je objectief bent, lieg je tegen je publiek.”

Dat publiek, dat anoniem maar gretig commentaar levert op de uitzendingen, daar doet TV Rain het voor, zegt Dzjadko. „Tientallen miljoenen mensen in Rusland zijn tegen de oorlog in Oekraïne. Wij brengen de oorlog en de waarheid naar Rusland. Het is heel belangrijk wat we doen.” Maar het heeft zijn prijs. De uitgeweken journalisten kunnen niet terug naar Rusland zonder jarenlange celstraf te riskeren. Vijf jaar, of acht, wie zal het zeggen.

Journalist en presentatrice Polina Milushkova (30) is dol op Amsterdam. „Dat je in twintig minuten met de trein bij zee bent, voelt als een enorme luxe.” Maar ze is hier om te werken. Zit in haar vrije tijd toch voornamelijk op haar telefoon. En journalistiek gezien voelt ze zich opgesloten. Ze wijst naar het systeemplafond. „Je kunt niet de straat op.”

Wel lukt het haar via internet om verhalen te maken binnen haar veld van expertise: vrouwenrechten en lhbti. Laatst maakte ze een item over een meisje dat vijftien dagen vastzat omdat ze oorbellen droeg in de vorm van regenboogkleurige kikkers. En over voormalige soldaten van Wagner, die vanuit de gevangenis naar het front gingen en na de oorlog verder gaan met het verkrachten van vrouwen.

Nu zit Milushkova met rommelig haar onderuitgezakt achter haar bureau, maar vanavond zal ze een paar meter verderop opgemaakt aanschuiven in de avonduitzending met een item over de Oscars. Klinkt als intellectueel entertainment. Maar Milushkova gaat laten zien welk fragmenten van de Oscaruitzending de Russische staatszenders eruit hebben geknipt. De eerste Oscar voor een Oekraïense film ooit, voor een documentaire over de Russische belegering van Marioepol. En een eerbetoon aan Navalny, met zijn lijfspreuk: ‘Het kwaad overwint als goede mensen niets doen.’

Lees ook ‘Mentaal zitten we nog in Rusland’