Een klein flesje met daarin een dieprode kleurstof houdt archeologen in zijn greep. Het lijkt te gaan om verf voor de lippen die maar liefst 4000 jaar oud is en gek genoeg vrijwel dezelfde samenstelling heeft als moderne lipsticks.
Dat schrijven archeologen in het blad Scientific Reports. Ze ontdekten het kleine, chlorieten flesje onder een grote verzameling geroofde en weer teruggevorderde archeologische objecten die hun oorsprong vinden in het zuidoosten van het hedendaagse Iran.
Overstroming
De objecten werden oorspronkelijk in 2001 ontdekt, toen een rivier in het zuidoosten van Iran buiten zijn oevers trad en ook tot dan onbekende, 5000 jaar oude graven raakte. Nadat het water zich terug had getrokken, kwamen verschillende graven met daarin kostbare grafgiften aan het licht. Daarop vonden plunderingen plaats, waarbij duizenden archeologische objecten werden buitgemaakt en op de zwarte markt belandden. De Iraanse overheid liet het er echter niet bij zitten en wist een groot aantal van die objecten terug te krijgen en aan musea over te dragen. “Hoewel de precieze herkomst van de teruggevorderde objecten onbekend zal blijven, zorgen de onmiskenbare stijl (…) ervan ervoor dat we het grootste deel van de teruggevorderde objecten met zekerheid toe kunnen schrijven aan een lokale beschaving uit de Bronstijd, namelijk de oude Marḫaši,” zo schrijven de onderzoekers in hun onderzoeksartikel.
Uniek
En dat geldt ook voor het object waarover de archeologen zich voor hun studie hebben gebogen: een smal chlorieten flesje. Qua stijl mag het dan vergelijkbaar zijn met honderden andere objecten die tijdens de overstroming aan het licht zijn gekomen; verder is het toch echt uniek, zo stellen de onderzoekers. “De omvang en vorm zijn onderscheidend en heel anders dan die van elk ander vergelijkbaar object dat we tot op heden kennen.”
Dieprode substantie
Nog opmerkelijker werd het echter toen onderzoekers de inhoud ervan bekeken, zo vertelt onderzoeker Massimo Vidale aan Scientias.nl. “We zijn (als archeologen, red.) gewend om foundations en eyeliners te vinden, die normaliter gebaseerd zijn op wit lood (lood(II)carbonaat). Maar nog nooit hadden we zo’n dieprode substantie gevonden.” De kleur hint erop dat de onderzoekers op een duizenden jaren oude verf voor de lippen waren gestuit! Een vermoeden dat verder onderschreven wordt door een analyse van de dieprode substantie. Die analyse onthult namelijk dat deze ingrediënten herbergt die we vandaag de dag nog steeds in lippenstift aantreffen.
Het is zoals gezegd zeker niet voor het eerst dat archeologen duizenden jaren oude make-up vinden. Maar waar het eerder vooral foundation, oogschaduw en wat rouge betrof, hebben we hier dus te maken met een heuse lippenstift. En dat is bijzonder. Wat ook bijzonder is, zo merken de onderzoekers op, is dat deze nauwelijks loodmineralen bevat. Dat is opmerkelijk, omdat eerder tijdens archeologische opgravingen in Iran teruggevonden foundations, oogschaduw en rouge juist voornamelijk uit loodmineralen bestond. “Het contrast tussen het overvloedige gebruik van uit lood bestaande substanties die blijkbaar bedoeld waren voor toepassing op de huid en het zeer beperkte gebruik van lood in deze rode verf, suggereert voorzichtig dat de makers van cosmetica zich bewust waren van de mogelijke gevaren die directe orale inname van lood kan hebben,” zo schrijven de onderzoekers.
Met één hand
De smalle vorm van het flesje waar de dieprode substantie in huist, suggereert dat het gemakkelijk in één hand – eventueel met nog een bronzen of koperen handspiegeltje erbij – kon worden vastgehouden, waardoor er nog één hand vrij was om de dieprode substantie met bijvoorbeeld een kwastje op de lippen aan te brengen. Of het zo gegaan is, weten we natuurlijk niet. Maar het lijkt niet ondenkbaar, zo schrijven de onderzoekers. Ze verwijzen hierbij ook naar een oud-Egyptische boekrol uit de periode rond 1150 voor het begin van de jaartelling, waarin een afbeelding staat van een vrouw die een spiegel en smal flesje in de ene hand houdt en in de andere hand een kwastje heeft waarmee ze haar lippen lijkt te kleuren.
De oude Marḫaši
Het flesje dat nu in Iran is ontdekt, staat natuurlijk los van de oude Egyptenaren. Archeologen brengen het in verband met een andere beschaving: de oude Marḫaši. De beschaving werd pas zo’n 20 jaar geleden ontdekt en er is nog veel onbekend, zo vertelt Vidale. Dat de objecten die ons meer over deze beschaving kunnen vertellen veelal niet door wetenschappers zijn opgegraven en de vindplaats dus ook niet netjes gedocumenteerd is, maakt het er niet gemakkelijker op om deze beschaving door de grafgiften beter te leren kennen.
Elite
Het maakt het bovendien lastig om vast te stellen aan wie bepaalde grafgiften – zoals bijvoorbeeld deze verf voor de lippen – moeten hebben toebehoord. “Honderden graven zijn vernield en dat maakt het voor ons onmogelijk om specifieke cosmetica te verbinden aan een dode en dus een bepaald geslacht of een bepaalde leeftijd,” aldus Vidale. Toch heeft hij wel ideeën over wie deze verf voor de lippen bij leven gebruikt moet hebben. “Het maken van de rode substantie was een tamelijk geavanceerd proces was en het flesje is nauwkeurig bewerkt en gemaakt van een redelijk kostbaar gesteente. Dus daarom durf ik wel te stellen dat het afkomstig is uit een graf waarin een elitair persoon begraven lag.”
Imponeren
Waarom de elite 5000 jaar geleden haar toevlucht nam tot cosmetica, blijft ook gissen, maar Vidale denkt dat hun beweegredenen niet heel anders waren dan die van mensen die vandaag de dag make-up dragen. “In de tijd waarin deze (verf voor de lippen, red.) gemaakt werd (de eerste eeuwen van het tweede millennium voor het begin van de jaartelling) bouwden de Babyloniërs en Assyriërs machtige koninkrijken en hetzelfde gebeurde waarschijnlijk in Centraal-Azië.” De sociale hiërarchie vierde waarschijnlijk hoogtij. “En het is niet moeilijk om je voor te stellen dat aristocratische vrouwen een rol hadden in belangrijke publieke ceremoniën, in prachtige jurken en volledig opgemaakt om zo het lokale publiek te imponeren.”
Met dat in gedachten vertelt de 4000 jaar oude verf voor de lippen ons een interessant verhaal, meent Vidale. En hij hoopt dat archeologen ernaar luisteren. “Dit onderzoek stelt ons in staat om ons voor te stellen dat vrouwen – ook al kunnen we niet uitsluiten dat ook mannen hun lippen verfden – ook formeel in een machtspositie zaten. In de archeologie is de afgelopen twee eeuwen aan vrouwen die lang geleden leefden vaak een bijrol toegedicht, maar we moeten deze vrouwen echt in een ander licht gaan zien.”
