Wie zorgen over immigratie negeert, speelt met vuur. Het kan gevaarlijke volksinstincten losmaken

Nationalisme is gif, stelde ik eens in een stuk over Vladimir Poetin. Hij had net de Krim afgepakt van Oekraïne als eerste stap in zijn streven naar herstel van Ruslands grootheid. Door nationalistische gevoelens onder de Russen aan te wakkeren, appelleert hij aan een van de gevaarlijkste volksinstincten, schreef ik.

Het ingewikkelde is dat nationalisme ook positief kan zijn. Bijvoorbeeld als het gaat om de bevrijdingsoorlogen die volkeren voerden tegen hun koloniale onderdrukkers of om de strijd die Oekraïners nu uit liefde voor hun land leveren met Rusland. Op dit moment echter wordt nationalisme vooral geassocieerd met gevaar.

Bezorgd kijkt de gevestigde orde in Amerika en Europa naar de opmars van rechts-nationalistische politici. de Volkskrant kwam pas met ‘een opfriscursus nationalisme nu radicaal-rechts verkiezing na verkiezing wint’. Het was een goed en verhelderend artikel.

Er was oog voor de positieve kanten van nationalisme. Het gevoel tot een gemeenschap te behoren met eenzelfde cultuurtraditie, taal en gezamenlijke herinneringen kweekt een saamhorigheid die ertoe leidt dat mensen samenwerken, zich aan de regels houden en solidair zijn met elkaar in de vorm van de verzorgingsstaat. En ja, trots zijn op je land mag. Allemaal niks mis mee. Fout gaat het als mensen het gevoel krijgen bedreigd te worden door vreemde elementen en zich met de kreet ‘eigen volk eerst’ beginnen af te zetten tegen nieuwkomers.

Ergens is er dan kortsluiting ontstaan, waarbij het positieve tot iets negatiefs muteert en rechts verandert in radicaal rechts. De omvang van immigratie is daarbij belangrijk. Een geraadpleegde onderzoeker stelde vast dat een asielpiek in 1994 de mensen meer deed aanslaan op wij-zijdenken. Aantallen doen er dus kennelijk toe. Hoe meer immigranten, hoe sterker het anti-immigratiesentiment en hoe groter de kans dat verbindend nationalisme ontaardt in een nationalisme dat uitsluit.

Dit proces is nu gaande in westerse democratieën. Rechts-nationalisten rukken op en zetten de politiek op scherp, met als spannende momenten dit jaar de Europese en Amerikaanse verkiezingen. Hun kiezers maken zich zorgen over immigratie. In de eerste plaats om materiële redenen. Zij vinden dat de instroom een dusdanige omvang heeft aangenomen dat hij een te zware belasting vormt voor huizenmarkt, zorg, onderwijs en verzorgingsstaat. Maar wat ook speelt, is een culturele angst. Deze kiezers vinden dat allerlei dingen waaraan ze gehecht zijn binnen hun gemeenschap, van hen worden afgepakt onder verwijzing naar een nieuwe tijd en een nieuw land. Dit culturele chagrijn is een belangrijke bron van rechts-populistisch ongenoegen, maar wordt met name in progressieve kring onderschat.

Als ik Nederland er uitlicht, krijg ik de indruk dat soms bijna verlekkerd wordt gekeken naar welke traditie of heilig huisje er nu weer omver gekegeld kan worden. Zwarte Piet en de benaming Gouden Eeuw zijn al in de ban gedaan, de historische steun aan de joodse staat Israël is het volgende item op de hitlist.

Natuurlijk moeten we ons mede vanwege een door immigratie veranderende bevolkingssamenstelling openstellen voor andere perspectieven en is het goed dat Zwarte Piet niet meer kan. Maar blijf niet overijverig actievoeren tot het laatste gehucht de witte vlag heeft gehesen in de culturele revolutie. Draaf niet door, zoals met het tot roofkunst verklaren van De Nachtwacht, een idee waarover ik las in de Volkskrant, of het als a priori verdacht aanmerken van grote, kale, witte mannen zoals de NRC doet in gewoon de progressieve variant van etnisch profileren.

Ik zeg: neem de mensen die immigratie als probleem zien serieus. Zij hebben moeite met de komst van grote aantallen migranten (zelfs een provinciestad als Soest heeft een wijk met 71 nationaliteiten). Zij ervaren die als een bedreiging van de eigen gemeenschap. Zoals gezegd vormt dat gemeenschapsgevoel de basis van een gezond patriottisme/nationalisme, maar als mensen het idee krijgen dat de eigen cultuur en herinneringen onder druk komen te staan, volgt er die kortsluiting en kan het nationalisme giftig worden.

Men kan die mensen achterlijk noemen of misleid vinden, men kan hun gevoelens van vervreemding wegwuiven. Maar dat is spelen met vuur, spelen met een van de gevaarlijkste volksinstincten. In Nederland, in heel Europa en Amerika. Een peiling afgelopen week: Wilders 49 zetels.