Na de Toeslagenaffaire moet de houding van de overheid anders, maar echte hervormingen lijken nog ver weg

Vermorzelde mensenlevens zijn niet links of rechts. Als SP-Kamerlid Michiel van Nispen, de voorzitter van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid, maandag constateert dat de overheid „blind voor mens en recht” was bij de aanpak van mensen die fouten maakten met uitkeringen of toeslagen, staat zijn VVD-collega Thierry Aartsen naast hem bevestigend te knikken. Tweede Kamervoorzitter Martin Bosma (PVV) zegt even later dat de commissie „harde conclusies” trekt „die raken aan de essentie van onze rechtsstaat”.

De politieke consensus over de doorgeschoten fraudejacht die uitmondde in het Toeslagenschandaal is groot. De houding van de overheid moet anders, minder wantrouwend jegens burgers, met meer oog voor „de menselijke maat”. Desondanks concludeert de parlementaire enquêtecommissie dat de patronen die ten grondslag liggen aan het harde fraudebeleid „tot op de dag van vandaag nog niet zijn doorbroken”. Ze waarschuwt: „Zonder de juiste maatregelen, veranderingen en waarborgen kan een volgend schandaal zomaar weer gebeuren.”

De oproep aan de politiek is dus helder: verleg beleidsmatig de koers en maak snel werk van een andere politieke cultuur. Maar hoe realistisch is het dat de nieuwe Tweede Kamer en een volgend kabinet daarin slagen?

In het frauderapport stelt de commissie nog eens vast dat een aantal van de huidige potentiële rechtse coalitiepartners, PVV en VVD voorop, aan de wieg van het strenge fraudebeleid stonden. Het was het kabinet-Rutte I (VVD-CDA, met gedoogsteun van de PVV) dat voor een volgens de commissie „repressief” beleid koos en een financieel doel van 180 miljoen euro voor fraudebestrijding stelde dat gehaald moest worden.

PVV-Kamerlid Roland van Vliet wordt geciteerd, die in 2013 het kabinet opriep ervoor te zorgen dat „onze toeslagenpot niet wordt leeggeplunderd”. De PVV kwam in die jaren met stigmatiserende termen als ‘Polenmeldpunt’ en legde in de Kamer veelvuldig het verband tussen fraude en Nederlanders met een migratieachtergrond, een politiek discours dat zijn uitwerking met het institutioneel racisme in het Toeslagenschandaal niet zou missen.

De PVV is, als het om fraude-aanpak gaat, ook niet van standpunt veranderd. Waar de partij in het laatste verkiezingsprogramma schrijft dat ze tegen een „almachtige overheid is die mensen vermorzelt zoals in het Toeslagenschandaal”, staat een paar zinnen verderop: „We laten ons niet meer belazeren door fraudeurs. Uitkeringsfraude en misbruik van onze sociale zekerheid worden keihard aangepakt.”

Bij de VVD klonk in het verkiezingsprogramma wel een andere toon. De liberalen willen in wet- en regelgeving „de menselijke maat bevorderen” en schrijven ook: „Mensen die onbedoeld een fout maken, mogen niet direct als fraudeur worden bestempeld.” Die mooie woorden rijmen niet met de slagvaardigheid van VVD-staatssecretaris Aukje de Vries, in het demissionaire kabinet verantwoordelijk voor de hersteloperatie Toeslagen. Inspecteur-generaal Bart Snels zei vorig jaar in NRC nog dat de hersteloperatie te complex is, met te weinig oog voor wat slachtoffers nodig hebben. „Weer moeten gedupeerden als een soort cavia hun weg door het labyrint zien te vinden.”

De oprichting van Nieuw Sociaal Contract van Pieter Omtzigt komt letterlijk uit het Toeslagenschandaal voort. Omtzigt streed als Kamerlid jarenlang voor de slachtoffers, en constateert in zijn verkiezingsprogramma dat „de manier van politiek bedrijven en de bestaande regeringspartijen” geen oplossingen meer brachten.

Omtzigt heeft in zijn programma concrete verbeterpunten voor de hersteloperatie opgenomen, zoals meer ruimte voor mediation en mogelijkheden voor herbeoordeling. Andere speerpunten zijn projecten van de lange adem, zoals de oprichting van een Constitutioneel Hof. Hiervoor is een grondwetswijziging nodig, op voorhand een complex en jarenlang wetgevingstraject. Het Hof biedt dus, áls het er al komt, geen oplossingen voor kwetsbare burgers op de korte termijn.

Grondrechten

Cruciaal voor de nieuwe politieke cultuur die NSC voorstaat is respect voor grondrechten en meer tijd voor wetgeving, zaken waar ook de enquêtecommissie vurig voor pleit. Juist vanwege de grondrechten ligt samenwerking met de PVV voor NSC gevoelig. In de eerste formatieronde stelden de vier formerende partijen een ‘basislijn’ op waarin zij beloven dat hun plannen binnen de grenzen van de democratische rechtsstaat blijven en dat rechterlijke uitspraken worden gerespecteerd.

Dat het opstellen van deze tekst überhaupt nodig was, is gezien het frauderapport een veeg teken, omdat de commissie zegt dat er juist „meer aandacht voor grondrechten, rechtsbeginselen en de rechtsstaat nodig is, op zowel de plekken waar wetgeving tot stand komt, als bij de uitvoeringsorganisaties”. Oftewel, het minimum van de geformuleerde basislijn lijkt verre van toereikend. En een nieuwe, mildere politieke cultuur is gezien de tweets van PVV-leider Geert Wilders, die blijft uithalen naar mensen met een migratieachtergrond, nog niet dichterbij.

Of er nu een rechtse coalitie komt of een ander kabinet, een van de grote politieke opgaven die er nog liggen is de toekomst van het toeslagenstelsel. De enquêtecommissie constateert dat zowel de Tweede Kamer als het kabinet „tot op de dag van vandaag faalt om de fundamentele gebreken van het toeslagenstelsel aan te pakken en op te lossen”. Het huidige demissionaire kabinet durfde een hervorming de afgelopen jaren nog niet aan, een volgend kabinet zal er zeker een knoop over moeten doorhakken.

In de Tweede Kamer zijn partijen van links tot rechts „op termijn” voor het afschaffen van het toeslagenstelsel. De VVD bepleit eerst een vereenvoudiging, en daarna pas afschaffing, NSC stelt in het programma voor dat een speciale parlementaire commissie de hervorming gaat „voorbereiden”. Het klinkt allemaal aarzelend, terwijl er al zoveel rapporten liggen. Begin deze maand nog stuurde het demissionaire kabinet een scenariostudie naar de Kamer met tal van alternatieven voor de toeslagen.

De partijen aan de formatietafel hebben misschien alleen nog wat aanmoediging nodig. Of zoals de enquêtecommissie schrijft: „Toon politiek lef en schaf het toeslagenstelsel af.”