Stel, Rutte gaat naar de NAVO, wie volgt hem dan op als premier? En hoe is dat eigenlijk geregeld?

Mark Rutte maakt zich grote zorgen over het mogelijk voortijdige vertrek van de premier naar een internationale functie in Brussel. Hij lijkt zich er ook over op te winden. „Ik wil, even in alle ernst nu, rechttoe rechtaan tussen Kamer en kabinet, van de minister-president de garantie dat hij niet als een dief in de nacht zal vertrekken en de puinhopen die nu in Nederland door dit kabinet gecreëerd worden, aan anderen zal overdragen.”

Het is 2009 en VVD-fractievoorzitter Rutte bevraagt premier Jan Peter Balkenende (CDA) in de grote zaal van de Tweede Kamer. Is Balkenende écht van plan om te stoppen als minister-president om voorzitter van de Europese Raad te worden? Die functie is dan net nieuw, de naam van Balkenende gaat rond in zowel Brussel als Den Haag. Die ochtend had het Financieele Dagblad gekopt: „Verhagen mag premier worden”, doelend op Maxime Verhagen, de CDA-minister van Buitenlandse Zaken. Alsof Balkenende verzekerd was van het voorzitterschap en zijn opvolging al was geregeld.

Rutte wil, zegt hij in de Tweede Kamer, „een keiharde garantie” van Balkenende dat hij níet stopt om voortijdig naar Brussel te vertrekken. Die krijgt Rutte niet; Balkenende doet de geruchten af als „flauwekul”. Niet lang daarna wordt de Belg Herman Van Rompuy benoemd.

Lees ook Roemenië staat bij de NAVO consensus over Rutte in de weg

Speculaties over opvolging

Vijftien jaar later is er een aanzienlijke kans dat Mark Rutte zelf voortijdig stopt als premier om naar een internationale functie in Brussel te vertrekken. Hij kan rekenen op steun van het grootste deel van de bondgenoten van de NAVO om secretaris-generaal te worden, waaronder de VS. En ook nu wordt er druk gespeculeerd over zijn opvolging. Wordt het VVD-leider Dilan Yesilgöz, nu demissionair minister van Justitie en Veiligheid? Of kiezen de liberalen voor iemand anders?

Zowel de VVD als het ministerie van Algemene Zaken reageren ontwijkend op vragen over een mogelijk vertrek van de premier. Het ministerie wil zelfs niet zeggen óf, en zo ja welke rol het vervult bij een eventuele opvolgingsprocedure en of daar protocollen voor zijn. Vermoedelijke reden: zeggen dat er plannen klaarliggen, of dat er over nagedacht wordt, betekent hetzelfde als toegeven dat Rutte op het punt staat te vertrekken.

Een (recent) precedent van een minister-president die tussentijds van baan wisselt en vertrekt, is er niet, weet emeritus hoogleraar Joop van den Berg, gespecialiseerd in het parlementaire stelsel en zijn geschiedenis. En het staatsrecht voorziet niet in een handleiding. „Maar recht is niet alleen recht als het in de boeken staat. In dit soort gevallen, waarbij er geen expliciete staatsrechtelijke regels zijn, zoek je een oplossing die zo dicht mogelijk tegen het staatsrecht aankruipt.”

Een voorzichtige politieke verkenning daarvan gebeurde al in 2009, tijdens de geruchten over het mogelijke vertrek van Balkenende. Toen barstte een discussie los over diens opvolging, memoreert Van den Berg. Regeringspartij CDA vond dat het, als grootste fractie, een opvolger mocht aanwijzen. Oppositiepartij D66 vond dat er nieuwe verkiezingen moesten worden uitgeschreven.

Dat laatste hoeft niet, is de opvatting van Van den Berg. „In de laatste fase van een kabinetsformatie wordt een formateur benoemd die daarna de premier wordt. Zodra die vertrekt, bestaat wat door hem geformeerd is ook niet meer en valt een kabinet.” De oplossing: na inspraak van de ministerraad een nieuwe formateur benoemen, die daarna premier wordt. „Dan zijn er geen nieuwe verkiezingen nodig.”

De politieke situatie is nu wel volledig anders. Het kabinet-Rutte IV is demissionair en zit er alleen nog tot er een nieuw kabinet is geformeerd. Nu nog een formateur aanwijzen voor het demissionaire kabinet, terwijl informateur Kim Putters bezig is met de vorming van een nieuwe coalitie, zou volgens Van den Berg onlogisch zijn.

In plaats daarvan zou de VVD, die grootste partij was toen het kabinet-Rutte IV werd gevormd, een kandidaat moeten voordragen voor het premierschap zolang er geen nieuw kabinet is – zonder dus eerst opnieuw een formateur aan te wijzen. De VVD kan voor de opvolging van Rutte een huidige minister voordragen, maar dat hoeft niet, het mag ook iemand van buiten zijn. Van den Berg verwacht in ieder geval dat de VVD eerst draagvlak zal zoeken bij de andere regeringspartijen om zeker van genoeg steun te zijn.

Handen opsteken

Want uiteindelijk moet de ministerraad stemmen over de benoeming van ministers en dus ook de minister-president, dat staat in het Reglement van Orde. Al verloopt die stemming niet heel formeel met stembriefjes of handen opsteken, zegt Van den Berg. „Het wordt informeel voorgelegd en als niemand tegensputtert, is het goed.”

Duidelijke regels rond een tussentijds vertrekkende premier bestaan dus niet. Anderzijds is ook niet vastgelegd dat een premier nooit een andere functie zou mógen bekleden binnen zijn termijn. „Je kunt erover twisten”, zegt Van den Berg, „of een premier zijn karwei hoort af te maken. Dat is meer een morele dan een juridische discussie. Maar als iemand vertrekt omdat de internationale gemeenschap een beroep doet, dan wordt dat gezien als iets waar je niet moeilijk over kan doen.”

Of Rutte gaat of blijft, volgens Van den Berg zou het goed zijn om in Nederland „beter en netter” vast te leggen hoe de opvolging van een premier die tussentijds vertrekt zou moeten verlopen. „We zijn daar redelijk slonzig in.”