Vier jaar na COVID-19: "De kans op een nieuwe pandemie is 100 procent"

Het lijkt gisteren, maar het is al vier jaar geleden dat bij ons de eerste berichten opdoken over dodelijke slachtoffers in Italië als gevolg van een nieuw luchtwegenvirus. In maart 2020 ging ook ons land in lockdown. Het was het begin van een duistere periode die we het liefst zo vlug mogelijk willen vergeten, en waarvan we hopen dat we die nooit meer moeten meemaken. Of is die hoop ijdel?

In China, waar COVID-19 eind 2019 al de eerste slachtoffers maakte, duurde de nachtmerrie nog tot begin vorig jaar. Pas in januari 2023 werden de ultrastrenge zerocovidmaatregelen plots allemaal opgeheven. De situatie was onhoudbaar geworden: een cocktail van een niet te stoppen coronavariant, de lage vaccinatiegraad (en zwakke vaccins) en het groeiende protest onder de Chinese bevolking deed de communistische leiders overstag gaan.

Voor de zesde aflevering van de podcast "China Voorbij de Muur" wilden we onderzoeken welke lessen China geleerd heeft uit die hele pandemie. Een episode die het land grondig heeft getekend en waarvan de gevolgen vandaag nog steeds voelbaar zijn. En vooral: hoe groot is de kans dat een nieuw virus opduikt, dat mogelijk opnieuw de wereld in zijn greep krijgt?  

Marion Koopmans is de bekendste viroloog van Nederland. Als hoofd van de afdeling Viroscience aan het Erasmusziekenhuis in Rotterdam trok zij in het voorjaar van 2021 met een onderzoeksteam van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) naar China. De opdracht: het achterhalen van de oorsprong van het coronavirus.

"Er is weliswaar nog altijd geen 100 procent zekerheid, maar het meest waarschijnlijke is dat het virus uit dieren via een versmarkt bij mensen terechtgekomen is. Er bestaat nog discussie over, maar het is een conclusie uit het rapport waar ook ik nog steeds achter sta." Aanwijzingen dat het virus is ontstaan in een laboratorium waren er niet, volgens Koopmans.

Het WHO-team gelooft dat het coronavirus vanuit vleermuizen via een "tussengastheer" (mogelijk een ander dier) op de mens is overgebracht.

Koopmans vindt het dan ook verontrustend dat vier jaar na het uitbreken van de pandemie die versmarkten of wet markets nog niet zijn aangepakt in China. Dat zijn markten waar levende dieren in de open lucht verhandeld worden, en on the spot geslacht worden.

"Er is een tijdlang een verbod geweest, ook op het kweken van wilde dieren. Maar het lijkt erop dat dit intussen weer volop gebeurt. Dat is echt zeer onverstandig, want het is een bekend risico."

Versmarkten komen overal voor in Azië, ook op andere plaatsen in de wereld. Maar een bijkomende risicofactor is dat zeker in het snelgroeiende China de grens tussen mens en dier verder wordt aangetast door explosieve ontwikkeling.

Volgens China-correspondente Garrie Van Pinxteren (NOS) is de kans dan ook groot dat als er ergens weer een pandemie ontstaat, dat in China gebeurt. "Dat heeft niet eens alleen met politiek of met beleid te maken, maar vooral met het feit dat China een heel dichtbevolkt land is. De natuur wordt er steeds verder opgegeten door de verstedelijking."

Zo beschrijft Van Pinxteren hoe onlangs een spoor- en snelweg geopend zijn van China naar Laos. Dwars door een junglegebied waar heel veel vleermuizen zitten. Dezelfde vleermuizen die niet alleen het coronavirus zouden verspreid hebben, maar ook het SARS-virus van 20 jaar geleden.

"Dus is het risico in China groot dat vanuit gebieden die vroeger nog niet ontsloten waren, nu nieuwe virussen via tussenstappen op de mens kunnen overslaan." 

Bovendien blijkt China weinig lessen geleerd te hebben wat betreft transparantie en het delen van informatie met de rest van de wereld. Ook dat vormt een extra risico.

"Helemaal aan het begin van de pandemie was China erg snel in het verschaffen van goede wetenschappelijke informatie", geeft viroloog Marion Koopmans toe. "Maar daarna is er toch een vorm van onderdrukking van informatievoorziening ontstaan. Dergelijk politiek steekspel is onwenselijk en schadelijk, zeker in een situatie waarin een wereldwijde crisis ontstaat."

Afgelopen winter was er in China ook opschudding over een longvirus dat vooral kinderen trof. "De overheid wou vooral geruststellen: het is allemaal zo erg niet, je hoeft er niet zo bang voor te zijn", aldus Garrie Van Pinxteren. "Maar echte openheid over waar, wanneer en hoeveel mensen daarvan ziek werden was er niet. Vooral toen ook bleek dat die kinderen niet snel behandeld konden worden in de ziekenhuizen, omdat ze onvoldoende capaciteit hadden."

Van Pinxteren merkt ook op dat lokale en provinciale bestuurders in China nog altijd het politieke instinct hebben om nieuwe virussen zo lang mogelijk onder de radar te houden, zodat ze het niet moeten melden aan de centrale overheid.

"Bovendien blijft de Chinese regering zich liever richten op projecten die veel prestige opleveren of belangrijk zijn voor de nationale veiligheid, defensie en het vergroten van internationale invloed. Ze legt minder zwaar de nadruk op gezondheidszorg."

Zo heeft China volgens Van Pinxteren tijdens de pandemie veel geld moeten uitgeven aan massale coronatesten, medische beveiligingsvoorzieningen en de bouw van nieuwe ziekenhuizen. "Dat heeft ook de middelen voor de gezondheidszorg uitgeput. Er leeft wel het idee dat er bijkomende investeringen nodig zijn, maar dat gebeurt onvoldoende."

Wanneer je alles op een rijtje zet, zijn deze ontwikkelingen niet echt hoopgevend. "De kans op een nieuwe pandemie is 100 procent", meent Marion Koopmans stellig. "We weten dat heel veel ziektes uit de dierenwereld afkomstig zijn en we zien allerlei redenen waarom de kans daarop ook toeneemt. Dus ik zou geen reden kunnen verzinnen waarom dat niet meer gaat gebeuren."

Toch gelooft Koopmans niet dat we alleen naar China moeten kijken. "Het kan wereldwijd uiteraard. Al zijn er in China bepaalde risicosituaties die die kans op een uitbraak en ook oversprong van infecties van dieren op mensen vergroten."

"Maar we moeten ook in Europa kijken wat we zelf anders kunnen doen. We zien bijvoorbeeld op dit moment een enorme verspreiding van vogelgriep hier waarmee allerlei vogels en ook zoogdieren getroffen worden. Ook daaruit kan een pandemie ontstaan. Wat doen we eigenlijk zelf in Europa om dat te voorkomen? Het is belangrijk om te leren van de covidpandemie, maar het is ook net zo belangrijk om te kijken hoe we het zelf doen en het systeem van vroege waarschuwingen kunnen verbeteren."

Waarom wilde de Chinese president Xi Jinping de strenge zerocovid-maatregelen zo lang volhouden? Welke impact hebben de massale volksprotesten gehad op het beleid van de Chinese regering? En zou Xi Jinping morgen dezelfde aanpak hanteren bij een nieuwe pandemie? Beluister de zesde aflevering van de podcastreeks "China Voorbij de Muur" door VRT NWS-experten Veerle De Vos en Tom Van de Weghe.