Femke Halsema ziet een ‘nieuw soort preutsheid’ onder jongeren: ‘Het is haast onvoorstelbaar wat er in deze groep gebeurt’

Werken? Dat vindt de 19-jarige Samir niks voor vrouwen. ‘Mannen hebben meer spieren.’
‘Ik heb toch ook spieren?’, reageert Femke Halsema.
Nee, schudt Samir. Dat vindt hij geen argument. ‘Mannen zijn doorzetters. Een vrouwelijk mens moet bovendien vaker gerustgesteld worden.’

Het is een kille woensdag in december. Buiten miezert het. Binnen zit Samir met zo’n tien andere jongeren in een grote kring in een lokaal van ROC Top (locatie Amsterdam-Noord). Een paar minuten geleden heeft Halsema zichzelf voorgesteld – ‘Hallo, ik ben Femke en ik ben 57 jaar oud’ – en uitgelegd waarom ze hier is. De burgemeester van Amsterdam wil graag van deze mbo’ers horen waarmee ze worstelen. Vooral op het gebied van seksualiteit.

‘Ik vind het leuk om de jeugdcultuur beter te begrijpen’, zegt ze tegen de groep. ‘Kennen jullie bijvoorbeeld Andrew Tate?’
Ja, knikken de meesten.
‘Dat is toch die kale influencer?’, vraagt een meisje.
‘Dat is een heel wijze man’, zegt de 16-jarige Max.
Halsema: ‘Andrew Tate zegt dat mannen de baas zijn en vrouwen ondergeschikt zijn. Dat mannen vrouwen als bezit mogen behandelen.’
‘Daar ben ik het niet mee eens’, reageert Samir. Vrouwen moet je niet denigrerend behandelen, vindt de mbo’er. ‘Maar een man is wel de kapitein van het huis.’

Onbewogen hoort Halsema het aan. Het is niet de eerste keer dat ze zo’n groepsgesprek voert en het is ook niet de eerste keer dat ze zulke uitspraken hoort. Geregeld bezoekt ze een school. Afgelopen jaar schoof de Volkskrant drie keer bij deze gesprekken aan, om te horen wat de jongeren bezighoudt. Om te voorkomen dat zij zich geremd voelen om hun mening te uiten, is afgesproken dat de studenten niet herkenbaar in de krant komen. Hun namen zijn gefingeerd.

Halsema maakt zich zorgen. ‘Het is haast onvoorstelbaar wat er onder deze groep gebeurt. Ik heb het gevoel dat we qua emancipatie achteruit bewegen. Ik kom uit Enschede. Dat was, begin jaren tachtig, geen oase van emancipatie, maar de omgangsvormen waren wel beter. Je noemde een meisje geen hoer. Nu lijkt er geen remming meer te zijn als het gaat om onfatsoenlijke, intimiderende uitspraken. Bovendien spreek ik geregeld jongeren, vooral jongens, die teruggrijpen op een archaïsch man-vrouwbeeld.

‘Dat komt in mijn ogen door onzekerheid. Kijk je naar opleidingsniveau, dan zitten meisjes enorm in de lift. De jongens die achterblijven zijn onzeker over hun maatschappelijke en economische positie en welke vorm van mannelijkheid wordt gewaardeerd.’

‘Valse aangiften’

Zo legde Mohammed (17), op een school in Amsterdam-Oost, Halsema in september uit dat mannen en vrouwen niet gelijk worden behandeld. ‘Vrouwen worden voorgetrokken. In strafprocessen bijvoorbeeld: als zij iemand doodsteken, komen ze weg met zelfverdediging.’

Zijn 22-jarige klasgenoot Jason voegde daaraan toe dat vrouwen mannen soms zelfs ‘naaien’. ‘Eerst doen ze gezellig, daarna zeggen ze dat ze zijn aangerand. Ze zijn uit op een schadevergoeding.’

Toen Halsema vervolgens uitlegde ‘dat valse aangiften niet vaak voorkomen’, keek een deel van de jongens bedenkelijk. ‘Uit onderzoek blijkt dat vrouwen die verkracht of aangerand zijn, vaak juist geen aangifte doen’, hield de burgemeester hun voor. ‘Slachtoffers weten dat het een lastig te bewijzen delict is en dat een eventuele strafzaak een pijnlijk, langdurig proces is. Geloven jullie dit?’

Mbo-student Delano erkende dat dit kan voorkomen. Maar, voegde hij toe: ‘Er zijn sowieso vrouwen die een valse aangifte doen voor het geld. Ik denk dat het 50/50 is.’

Onlinewereld

Aanleiding voor de schoolgesprekken was een ‘onrust’ die Halsema bekroop nadat ze als burgemeester was aangetreden in 2018. ‘We hadden al aandacht voor intimidatie op straat, maar dat is slechts een deel van het probleem. Ik hoorde veel verhalen waaruit bleek hoe kwetsbaar sommige jongeren nog altijd zijn. Bijvoorbeeld over een meisje dat een weinig verhullende foto naar een vriendje had gestuurd, zonder hoofddoek. Hij had die foto vervolgens verspreid. Haar familie kwam erachter, en in plaats van haar te steunen, werd het meisje op straat gezet. Dit gebeurt niet alleen onder jongeren met een migratieachtergrond. Ik heb ook een gesprek gehad met een groep blonde meiden in Amsterdam-Zuid. Zij hadden eveneens voorbeelden van meiden van wie naaktfoto’s ongewild zijn verspreid, of die ermee gechanteerd werden.’

Uit het recente onderzoek Seks onder je 25ste van Rutgers en Soa Aids Nederland bleek dat 1 op de 100 jongeren afgelopen half jaar meemaakte dat ongewild een naaktfoto of seksfilmpje van diegene werd verspreid. In diezelfde periode werd 4 procent van de meiden en 1 procent van de jongens gedwongen om een naaktfoto of een seksfilmpje van zichzelf naar een ander te sturen.

Volgens Halsema zijn het ontwikkelingen die nu nog ‘veel te veel bedekt blijven’. ‘Sociale media, vooral TikTok, hebben veel invloed, maar die onlinewereld blijft vaak ontoegankelijk voor hulpverleners. Rijksambtenaren bijvoorbeeld mogen niet meer op TikTok, datzelfde geldt voor ambtenaren in veel gemeenten. Een groot nadeel van dit TikTok-verbod is dat leraren, beleidsmakers en politici de wereld van veel jongeren niet meer zien en niet zien hoe algoritmen werken.

‘Dit beïnvloedt niet alleen onze tolerante cultuur, maar heeft ook politieke gevolgen. Tijdens de scholierenverkiezingen was Forum voor Democratie plotseling heel populair. Daarvoor is een eenvoudige verklaring: als je Andrew Tate aanklikt, kom je ook in de sfeer van Baudet terecht en word je daar naartoe geleid. Vooral meiden en lhbti’ers kunnen enorm beschadigd raken door de conservatieve en extremistische cultuur op sociale media.’

Naaktfoto’s

Een deel van de jongeren die Halsema spreekt, ziet het probleem niet zo. Zo zeggen meerdere jongens tijdens de gesprekken dat meiden geen naaktfoto’s moeten sturen naar hun vriendje.

‘Het is riskant’, zegt Samir tijdens het groepsgesprek in december in Amsterdam-Noord. ‘En als je ervoor kiest, is het je eigen schuld als iemand anders de foto verspreidt.’
Anderen in het lokaal van ROC Top vinden dat te ver gaan. Al vinden de meesten dat je geen naaktfoto’s moet sturen, ook niet als je denkt dat je je vriend of vriendin kan vertrouwen.
Joost: ‘Je kent nooit iemand door en door.’
‘En hebben jullie vrienden die gay zijn?’, wil Halsema vervolgens weten.

Een paar meiden in de groep knikken. Maar Samir giechelt. ‘Ik ben daar streng over’, legt hij aan de burgemeester uit. ‘Homo zijn zit in je hoofd.’ Hij wordt bijgevallen door Max: ‘Ik ben het daarmee eens, dat is mijn mening.’ Samir vervolgt: ‘Je kan niet zeggen dat je als homo bent geboren. Want dan zegt de volgende: ik ben als moordenaar geboren, en de ander zegt: ik ben als pedofiel geboren. Als je er eentje accepteert, accepteer je ze allemaal.’

‘Een gay doet jou toch geen kwaad?’, riposteert Jennifer (16). ‘Gay zijn is niet illegaal.’
‘Er is een groot verschil’, valt Halsema haar bij. ‘Als moordenaar en pedoseksueel beschadig je een ander. Dat is iets heel anders dan twee gays die zeggen: we houden van elkaar en we willen samen vrijen.’
Samir laat zich niet overtuigen. ‘Als ik een zoon krijg die zegt dat hij homo is, dan zet ik hem het huis uit.’

Niemand tijdens het groepsgesprek op deze ochtend komt ervoor uit dat hij of zij homoseksueel is. Al zou er statistisch gezien wel een enkeling in het ROC-lokaal dat moeten zijn. Halsema: ‘Tijdens al mijn gesprekken heeft één keer een jongen gezegd dat hij op jongens viel. Er ging een golf van gegiechel door de zaal. Ik vond het dapper, maar ik kreeg er ook buikpijn van: zou hij er last van krijgen?’

Conservatieve wind

Want een open gesprek over gender, seksualiteit, de relatie man-vrouw, gelijkheid en vrijheid wordt te weinig op scholen gevoerd. Dat vindt niet alleen Halsema. Ook uit in februari gepubliceerd onderzoek van Rutgers/Soa Aids Nederland blijkt dat middelbare scholieren, mbo-studenten en docenten vinden dat er voor thema’s zoals seksuele grensoverschrijding te weinig aandacht is.

Halsema: ‘Scholen en docenten zijn overbelast, daarnaast is het een heikel onderwerp geworden. Dat zie je ook bij de jaarlijkse Week van de Lentekriebels op lagere scholen, die in maart weer is, en waarbij op basis van misinformatie wordt gedaan alsof scholen kinderen van 4 jaar een geslachtsaanpassende operatie aanbieden.’

Volgens Halsema ‘waait er een conservatieve wind’. ‘Er is een nieuw soort preutsheid. Daardoor zie je een neiging om het er minder over te hebben. Maar als ik één les trek uit al mijn gesprekken, is die dat je er juist over moet praten.’

Zo begon de gemeente Amsterdam vorig jaar een campagne om seksueel overschrijdend gedrag tegen te gaan, worden gesprekken gevoerd met clubs en kunnen scholen een beroep doen op een burgerschapsprogramma van de gemeente. ‘Maar het is niet genoeg’, zegt Halsema. ‘En het is niet alleen een Amsterdams probleem. Landelijk moet hier meer aandacht voor komen in het curriculum. Ik hoop ook dat vanuit Den Haag door een nieuw kabinet een heel duidelijke boodschap wordt gegeven dat vrouwenhaat, trans- en homohaat echt niet kunnen. Doe je niks, dan staan onze verworvenheden op het spel.’

‘Hartstikke smerig’

In de klassen gaat het er soms hard aan toe. Zo vertelde Nora (16) afgelopen zomer tijdens een groepsgesprek met Halsema op een ROC in Amsterdam-West dat een klasgenoot vindt ‘dat alle homo’s op de brandstapel moeten’ en dat dragqueens ‘hartstikke smerig zijn’. ‘Ik was geschokt toen die klasgenoot dat zei. Zo kun je niet met mensen omgaan’, zei Nora tegen de burgemeester. Haar klasgenootje Leia was het daarmee eens. Althans deels. ‘Zulke gemene dingen moet je niet zeggen’, zei ze. ‘Maar je moet het respecteren als mensen homoseksualiteit niet respecteren.’

Hoewel uit het eerdergenoemde onderzoek blijkt dat de acceptatie van homoseksualiteit onder jongeren groter wordt, klinken er tijdens de gesprekken met Halsema andere geluiden. En dat is frappant, constateert de burgemeester. ‘Veel jongeren hebben een sterk besef van het belang van artikel 1 van de grondwet, dat je niet mag discrimineren. Maar velen bekijken het alleen vanuit hun eigen minderheidspositie. Op een van de scholen had een groep stoere jongens de mond vol als het ging om discriminatie van moslims en zwarte mensen. Maar zodra ik begon over het uitsluiten van homo’s, werd er gelachen.’

Dat frustreert haar. ‘Weet je wat ik een van de leukste dingen van Amsterdam vind?’, vraagt Halsema in december aan de ROC-studenten in Amsterdam-Noord. ‘Dat niet iedereen er in deze stad er hetzelfde uitziet, dat er veel aparte mensen zijn en dat zij zich vrij voelen om te zijn wie ze zijn. Zo skatete er jarenlang een man in alleen een string door de stad. Deze stringskater is laatst overleden. Als hij langskwam, werd je even vrolijk. Maar ik hoor velen van jullie juist zeggen: we willen liever dat iedereen zo normaal mogelijk doet. Waarom is dat belangrijk?’

‘Sommige mensen overdrijven het gewoon’, antwoordt een meisje. ‘Dan vraag je erom uitgescholden te worden.’

Max valt haar bij. ‘Die woke-mensen moeten gewoon niet zo pushen. Nu worden jongens op de basisschool al gedwongen om met meisjesspeelgoed te spelen.’

Het zijn verhalen die ook andere jongeren zeggen te hebben gehoord. ‘Prima als je homo bent’, vindt Abel. ‘Maar hou het voor jezelf. Je hoeft er niet mee te koop te lopen, zoals op de Pride gebeurt bijvoorbeeld.’

Halsema: ‘De Pride komt juist voort uit een protestbeweging, het is een uitbundig feest om te laten zien dat lhbti’ers mogen zijn wie ze zijn en dat ze niet mogen worden geïntimideerd.’ Abel laat zich niet op andere gedachten brengen. ‘Hetero’s doen dat ook niet, waarom homo’s wel?’, reageert hij.

Hoofdschuddend hoort de 16-jarige Jennifer het aan. ‘Doe normaal. Zijn jullie er weleens geweest? De Pride is hartstikke gezellig.’