Vissen lijden onder onze pijnstillers – waterschap zeeft medicijnresten nu zoveel mogelijk uit het water

Per jaar 190 ton – zo veel geneesmiddel belandt er volgens een schatting van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) in het Nederlandse oppervlaktewater omdat het in de rioolwaterzuivering niet lukt medicijnresten uit afvalwater te halen. Die medicijnresten zijn daar via doucheputjes, urine en ontlasting in terechtgekomen. Hoeveel dat is, 190 ton? “Zes grote trucks tjokvol medicijnen,” zei minister Mark Harbers (Water) maandag bij de opening van een ozoninstallatie op het terrein van rioolwaterzuivering Horstermeer in de Gooise gemeente Wijdemeren.

Gasbelletjes knippen verbindingen op

De installatie is onderdeel van een nieuwe techniek waarmee waterschap Amstel, Gooi en Vecht (AGV) hier voortaan 80 procent van de medicijnresten uit het afvalwater haalt. Ozongasbelletjes knippen organische verbindingen zoals medicijnresten en bestrijdingsmiddelen in stukjes, waarna een speciaal koolstoffilter de rest doet.

Daarmee komt het waterschap alweer een stap verder dan elders in het land, waar met andere nieuwe technieken hooguit 70 procent van de medicijnresten uit het rioolwater wordt gehaald. Met een extra ‘zuiveringsstap’ dus, omdat de strengere Europese maatstaven die vanaf 2027 gelden voor schoon water in de natuur anders niet worden gehaald.

Zonder dit soort nieuwe technieken komen te veel medicijnresten in de natuur terecht. Het worden er bovendien steeds meer, want door vergrijzing gaan we in de toekomst nog meer geneesmiddelen gebruiken. Of zoals AGV-bestuurder Sander Mager de noodzaak van de nieuwe techniek uitlegt: op dit soort ‘microverontreinigingen’ zijn de rioolwaterzuiveringsinstallaties niet berekend. “Die zijn gebouwd voor de drie P’s: plas, poep en papier.”

Vissen kunnen zich moeilijker voortplanten

Juist hier tussen Amsterdam en ’t Gooi wilde het waterschap graag als eerste de medicijnresten uit het water halen vanwege de nabijheid van de rivier de Vecht en natuurgebieden als het Naardermeer. Van medicijnresten is bekend dat ze de voortplanting van onder meer vissoorten belemmeren. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat hormonen, zoals anticonceptiemiddelen, bij brasems en voorns leiden tot ‘vervrouwelijking’, maar ook pijnstillers zijn schadelijk.

De extra zuiveringsstap kost wel een lieve duit: zo’n anderhalf miljoen euro per jaar. En dat is alleen nog maar voor de eerste van de elf locaties waar AGV het rioolwater zuivert. Pas later komt het Amsterdamse afvalwater aan de beurt met de grotere zuiveringsinstallaties op Westpoort en die bij Amstelveen en Weesp. Uiterlijk in 2035 moet het hele AGV-gebied zo’n extra zuiveringsstap krijgen.

Daarmee doet het schoonmaken achteraf denken aan het extra koolstoffilter dat Waternet sinds 2022 gebruikt om pfas uit het drinkwater te halen. Kosten: een miljoen euro per jaar en flink wat extra broeikasgassen. Terwijl het de fabrikanten van blusschuim, cosmetica en pannen met een antiaanbaklaag zijn die de onvergankelijke chemische stoffen in omloop hebben gebracht.

‘Ik vind het ernstig dat inwoners van Amsterdam en omgeving meer geld betalen voor hun drinkwater en dat we meer CO₂ uitstoten terwijl de vervuiler hier niet voor hoeft te betalen,’ schreef wethouder Melanie van der Horst (Water) onlangs aan de gemeenteraad toen ze pleitte voor een pfas-verbod.

Filter bij ziekenhuizen

Het roept de vraag op of voorkomen niet beter is dan genezen. Ziekenhuizen kunnen bijvoorbeeld een zogenoemd farmafilter installeren dat hun afvalwater met medicijnresten zuivert apart van de rest van de stad. Daarmee komt dat dus niet in het rioolwater, al helpt het niet dat het hiermee pionierende bedrijf Pharmafilter uit Rijsenhout eind vorig jaar failliet is gegaan. En dat terwijl de Tweede Kamer vijf dagen daarvoor in een motie had besloten dat elk nieuw gebouwd ziekenhuis zo’n filter moet krijgen.

Maar dan nog blijft het broodnodig om medicijnresten uit het rioolwater te halen, verwachten de waterschappen. De vervuiling komt voor zo’n 10 procent uit de ziekenhuizen en voor 90 procent door het medicijngebruik bij mensen thuis.

Paracetamol minder schadelijk

De waterschappen proberen wel degelijk ook de vervuiling van het rioolwater terug te dringen aan de bron. Uit onderzoek van het RIVM bleek vorig jaar dat paracetamol voor de natuur veel minder risico’s met zich meebrengt dan andere pijnstillers zoals diclofenac en, in mindere mate, ibuprofen en naproxen. Daarbij bleek bovendien dat diclofenac als op de huid aangebrachte gel veel meer vervuiling veroorzaakt dan als kuur met pillen.

Het maakt dus uit welke medicijnen worden voorgeschreven en het kan lonen artsen en apothekers daarop te attenderen, redeneren de waterschappen. Zoals voorlichting van huishoudens ook een goed idee kan zijn, zegt Mager, omdat overgebleven pillen nog steeds door de wc worden gespoeld.

Zelf trof hij laatst nog pijnstillende smeersels met diclofenac aan bij Kruidvat. Ook daar valt dus nog vooruitgang te boeken door dit soort pijnstillers alleen op doktersrecept bij de apotheek verkrijgbaar te laten zijn, zegt Mager.

Fabrikant de rekening presenteren

Een ander lichtpuntje: er wordt ook wel gewerkt aan een manier om de fabrikanten de rekening te presenteren. Door nieuwe EU-wetgeving moet de farmaceutische industrie in de toekomst meebetalen aan dit soort extra zuiveringsstappen.

Ten slotte is er ook een groot verschil tussen de vervuiling door geneesmiddelen en door pfas. Veel medicijngebruik is nu eenmaal onvermijdelijk, zegt Mager, terwijl voor de eeuwig in de natuur en de voedselketen rondwarende pfas simpelweg alternatieven voorhanden zijn. “Ook als waterschappen zijn wij daarom voor een verbod op pfas.”

Over de auteur: Bart van Zoelen werkt al bijna twintig jaar voor Het Parool en schrijft vooral over duurzaamheid in Amsterdam. Denk aan onderwerpen als klimaatverandering, milieuvervuiling, natuur, energie, de haven, afval en water in de stad. Tips of reacties? b.vanzoelen@parool.nl.