Iran staat al jaren hoog op de lijst met landen waarin mensen de doodstraf krijgen en geëxecuteerd worden. Maar vorig jaar steeg het aantal tot ruim 800, honderden meer dan de jaren daarvoor. "Nu Iran even niet in de schijnwerpers staat, lijken ze ermee weg te komen."
Mohammad Ghobadlou, een 23-jarige Iraans-Koerdische man met een verstandelijke beperking, is een van de meest recente slachtoffers van de executies door het Iraanse regime. Hij werd gearresteerd tijdens het hoogtepunt van de 'Woman, Life, Freedom'-demonstraties in september 2022.
Ondanks dat het Hooggerechtshof zijn doodvonnis had vernietigd, werd dit toch zijn lot. Zijn advocaat kreeg het slechts een paar uur van tevoren te horen.
Op dezelfde dag is ook Farhad Salimi geëxecuteerd. Hij zat al 14 jaar in de gevangenis en zou onder druk van martelingen een bekentenis hebben afgelegd. Amnesty International en veel andere mensenrechtenorganisaties zeggen dat er geen sprake is geweest van een eerlijk proces en noemen de executies 'willekeurig'.
Woman, Life, Freedom
Volgens experts van de Verenigde Naties executeerde Iran in 2023 'tenminste 834 mensen'. Honderden meer dan het jaar daarvoor en bijna een verdriedubbeling ten opzichte van 2021.
"Dit is een dramatische stijging", zegt Mahmood Amiry-Moghaddam, directeur van Iran Human Rights, een ngo die in Noorwegen gevestigd is. "In de meeste gevallen gaat het om een doodstraf vanwege bijvoorbeeld drugsbezig of diefstal. Maar wij denken toch dat deze stijging vooral te maken heeft met de protesten in het land. Het Iraanse regime gebruikt de doodstraf om angst te zaaien in de maatschappij."
Volgens Amiry-Moghaddam kan het werkelijke aantal executies nog hoger liggen. "Het overgrote deel wordt niet aangekondigd en in onze cijfers nemen we alleen de executies mee die bevestigd zijn door twee onafhankelijke bronnen." In de eerste maand van dit jaar zijn er al meer dan 70 mensen geëxecuteerd.
"Helaas, omdat ik het op de voet volg, komt dit niet als verrassing", zegt de Nederlandse historicus en Irandeskundige Peyman Jafari. "Maar je schrikt er wel elke keer weer van. Het gaat gewoon om meerdere executies per dag. Dat doet ook zoveel met de families, die zijn getekend voor het leven."
Jafari legt uit dat na 2015 het aantal executies flink omlaag is gegaan, omdat er een wet werd aangenomen waardoor straffen rondom drugs minder streng werden. "Dat er nu toch weer meer mensen om dit soort redenen geëxecuteerd worden, gebeurt met de bedoeling om angst aan te jagen." Tegelijkertijd wil Jafari benadrukken dat er wel degelijk óók een stijging is van politieke executies, onder andere van ongeveer tien mannen die betrokken waren bij de protesten. Ook kregen twee mannen de doodstraf, omdat ze op sociale media een video hadden gedeeld waarin de koran werd verbrand.
Aandacht ergens anders
Maandenlang waren de ogen van de internationale gemeenschap gericht op Iran. In september 2022 overleed de 21-jarige Jina Mahsa Amini, nadat ze met geweld werd opgepakt omdat ze haar hoofddoek niet goed zou hebben gedragen.
Er volgden massale protesten tegen de onderdrukking van de vrouw en andere minderheden. Protesten werden met geweld neergeslagen, meer dan 500 mensen werden gedood en 20.000 mensen zijn gearresteerd.
"In het begin was er veel aandacht vanuit de internationale gemeenschap en werd er geschokt gereageerd op de executies", zegt Amiry-Moghaddam. "Maar in de tweede helft van 2023 nam de aandacht af, zeker toen de oorlog in Gaza begon. Sindsdien zien we een nog grotere toename van executies."
Druk helpt
Het regime in Iran maakt misbruik van het feit dat de wereld 'even niet op hen let'. "Terwijl we zien dat als er een duidelijke veroordeling komt, het regime stopt met executeren. Dus internationale druk helpt wel degelijk. Ik denk dat onze tolerantie voor geweld enorm is toegenomen, na zoveel oorlogen en onderdrukking te hebben gezien de afgelopen jaren."
Jafari wijst er ook op dat het aantal executies wereldwijd stijgt, bijvoorbeeld in landen als China en Saoedi-Arabië. "Het leidt ook tot cynisme in Iran: westerse politici en journalisten focussen zich op landen die hen niet goed gezind zijn, maar geweld veroorzaakt door landen waar ze goede banden mee hebben veroordelen ze niet."
Hoewel een sterfgeval als gevolg van een bombardement iets heel anders is dan door de doodstraf, is het eindresultaat hetzelfde: doden door overheidsgeweld. "Iran lijkt ermee weg te komen, omdat ze doen alsof er een vonnis is. Maar dat vonnis is er gekomen zonder eerlijk proces", zegt Jafari. "Soms kunnen advocaten niet bij hun cliënten komen, of belanden ze zelf in de cel als ze politiek gevangenen helpen."
De meeste zaken zijn gebaseerd op slechts een 'bekentenis' van de verdachte, die vaak gegeven is na marteling. Amiry-Moghaddam: "De Iraanse rechtspraak is verre van onafhankelijk, het is onderdeel van het repressieve systeem."
Tijdelijke angst
Na een tsunami van protesten volgt er nu dus een golf van executies. "Angst aanjagen werkt tijdelijk", zegt Jafari. "Want wat de gebeurtenissen in Iran laten zien, is dat ondanks alles de protesten toch elke keer weer opkomen. Op lange termijn creëert dit beleid vervreemding van het regime, woede en onvrede. Mensen denken: blijkbaar kent de staat geen andere taal dan geweld."
Jafari ziet de protesten van 2022 nog steeds als een belangrijk keerpunt, maar wel een van de lange adem. Amiry-Moghaddam is het daar mee eens. Volgens hem zag Iran niet eerder in de recente geschiedenis zo'n breed gedragen protest. "De grootste angst van het regime in Iran zijn de Iraanse mensen zelf. De enige manier om macht te houden is door angst te zaaien. Het is ze gelukt de protesten neer te slaan, maar Iraniërs zijn veel meer bewust geworden van de mensenrechtenschendingen en dat heeft hen zelfvertrouwen gegeven. Het regime heeft haar oude controle niet terug kunnen krijgen."
