In een nieuwe DNA-studie heeft een internationaal onderzoeksteam ontdekt dat mensen die duizenden jaren geleden aan de kust van Brazilië leefden de bacterie Treponema pallidum endemicum bij zich droegen – en die is nauw verwant aan de bacterie die de soa syfilis veroorzaakt. De mensen hadden door de infectie waarschijnlijk last van mondzweren en beenklachten.
Door het DNA van 2000 jaar oude skeletten te analyseren, reconstrueerden de onderzoekers het oudst bekende genoom van een aan syfilis verwante microbe. Hun resultaten werden gepubliceerd in het tijdschrift Nature en bewijzen dat syfilis ruim 1000 jaar eerder dan gedacht heeft bestaan.
Al sinds de Europese epidemie in 1495 wordt gezocht naar de oorsprong van syfilis. Christoffel Columbus werd er vaak van beschuldigd de potentieel dodelijke soa vanuit Amerika te hebben meegebracht, maar dit wordt nu door de meeste wetenschappers verworpen. De ziekte was waarschijnlijk al aanwezig op het continent voordat Columbus en zijn mannen terugkwamen van de trans-Atlantische reis.
Over de vraag hoe lang de ziekte in Zuid-Amerika al bestond is ook lang gediscussieerd. Bronnen waarmee de vroegste syfilis-slachtoffers getraceerd kunnen worden zijn zeer beperkt, dus dit nieuwe DNA-onderzoek wordt gezien als een enorme doorbraak.
Het eerste genetische bewijs vóór Columbus
Door recent onderzoek zijn we anders naar syfilis en de geschiedenis ervan gaan kijken. Zo is aangetoond dat syfilis slechts één van de vier ziekten is in de bacteriefamilie treponemal. De andere drie – bekend als bejel, framboesia en pinta – zijn geen soa’s, maar veroorzaken chronische infecties in de mond en de huid.
Die onthulling opende nieuwe deuren in het opsporen van de oorsprong van syfilis, omdat Europese en Amerikaanse wetenschappers en archeologen nu ook naar de drie verwante ziekten konden zoeken. Zo keken ze onder andere naar veranderingen in botten die kenmerkend zijn voor de ziekten.
Sinds 2020 heeft dit geleid tot 21 vondsten van botten en tanden in Europa die suggereren dat syfilis hier al voor de reizen naar Zuid-Amerika bestond. De oudste zijn van twee kinderen in Zuid-Italië, gedateerd tussen 580 tot 250 v.Chr. Helaas was het bacteriële genoom hier niet te reconstrueren.
Aan de andere kant van de wereld heeft paleogeneticus Verena Schünemann van de Universiteit van Zürich nu DNA van de bacterie T. pallidum endemicum (bejel) gevonden bij een opgravingsplaats aan de zuidkust van Brazilië, Jabuticabeira 2. Hier woonde een inheemse stam die blijkbaar het eerste genetische bewijs bevat voor het bestaan van syfilisziekten in Amerika voordat Columbus aankwam.
De archeologen markeerden de botten met geel om de verspreiding van DNA met syfilis aan te duiden.
Van 1200 v.Chr. tot 400 n.Chr. werden meer dan 200 mensen begraven in Jabuticabeira 2, strak opgerold en met offers zoals stenen gereedschap, vis en rode oker. Een eerdere analyse van de skeletten onthulde tientallen gevallen van botlaesies die duidden op ziekten veroorzaakt door treponema.
Na onderzoek van de skeletten ontdekten Schünemann en haar collega’s dat maar liefst 37 ervan positief testten op DNA van treponema. Vier van de monsters, die de onderzoekers dateren tussen 350 v.Chr. en 573 n.Chr., leverden voldoende gegevens op voor de onderzoekers om het genoom van de micro-organismen te reconstrueren.
‘Verbazingwekkend genoeg lijken deze genomen opmerkelijk veel op de genomen die nu bejel veroorzaken,’ schrijven de onderzoekers in de studie.
Archeologen onderzoeken de opgravingsplaats Jabuticabeira 2 aan de zuidkust van Brazilië.
Wie geïnfecteerd was, werd niet verstoten
Bejel, ook wel endemische syfilis genoemd, springt over van mens tot mens verspreid door contact met de zweertjes op de huid of in de mond. Tegenwoordig komt de ziekte vooral voor in hete, droge delen van het oostelijke Middellandse Zeegebied en West-Azië, en niet in vochtige kustgebieden zoals Brazilië.
Net als de soa syfilis kan bejel behandeld worden met antibiotica. Maar dat bestond duizenden jaren geleden niet, dus leefden de mensen waarschijnlijk gewoon met de aandoening.
‘Er zijn geen historische teksten die de symptomen beschrijven die mensen 2000 jaar geleden hadden,’ zegt Schünemann tegen Live Science. Maar ‘de bacterie veroorzaakte waarschijnlijk vergelijkbare huidwonden als bejel nu’.
Het is interessant om op te merken dat de mensen die begraven zijn in Jabuticabeira 2 waarschijnlijk niet verstoten waren vanwege hun ziekte.
‘De individuen werden niet apart van anderen begraven, wat suggereert dat ze gelijk werden behandeld,’ schrijven de onderzoekers in hun studie.
De wetenschappers weten nog steeds niet welke tak van de treponema-bacterie het oudst is, dus de exacte ontstaansperiode van syfilis is niet te bepalen. ‘Er zijn meer oude genomen van andere ondersoorten nodig,’ benadrukt Schünemann.