Succesvol als schatkistbewaarder, maar als politicus bleef Sigrid Kaag een wat tragisch figuur

Het wordt een vertrek in stilte. Met een zachte klik trekt Sigrid Kaag per maandag 8 januari de deur in Den Haag achter zich dicht. Geen openbaar politiek afscheid, geen laatste ministerraad, niet nog één keer een debat in de Tweede Kamer. Doordat de overstap naar de Verenigde Naties in het kerstreces viel, verdwijnt Kaag geruisloos van het Nederlandse politieke toneel.

Als politicus die weinig opheeft met publiek vertoon zal Kaag er waarschijnlijk niet zo rouwig om zijn dat het toevallig zo loopt. Tijdens het korte bestaan van het kabinet-Rutte IV was de minister van financiën en D66-vicepremier vaak spraakmakend, in positieve en negatieve zin, en deed ze de dingen altijd op haar eigen manier.

Een verstandshuwelijk met Rutte

Een bedekte afscheidsgroet was er toch, verstopt in een foto die het ministerie van financiën meestuurde bij het vertrek. Met daarop een minister die gedag zwaait, de arm in de lucht gestoken. Het gezicht staat vrolijk. Het is een beeld van Prinsjesdag 2023, toen Kaag de Tweede Kamer kon melden dat de overheidsfinanciën er gezond voor staan én dat er miljarden zijn vrijgemaakt voor koopkracht. Zo wil ze herinnerd worden, als de schatkistbewaarder die de boel goed achterlaat.

Wat heeft de D66-voorvrouw bereikt in de korte periode dat ze een van de belangrijkste politieke hoofdrolspelers was in Den Haag? Ze is de inhoudelijke architect geweest van het onfortuinlijke kabinet-Rutte IV. Een ‘verstandshuwelijk’, zoals Kaag het achteraf noemt. Die term is nog mild gekozen. De coalitie heeft maar anderhalf jaar geregeerd en was tot op het bot verdeeld. De etalage van de winkel van Rutte IV maakte een lege aanblik, al zijn er op sommige terreinen wel resultaten geboekt.

Kaag is in haar andere rol, van minister van financiën, ondertussen wel degelijk succesvol geweest. Een klassiek sobere minister van financiën, streng op wat nodig is voor de schatkist, oordeelt macro-econoom Jasper Lukkezen, hoofdredacteur van ESB, platform voor economen. Wel had Kaag het voordeel dat de coalitie bij de start een zeer ruime begroting was afgesproken. “Ze opereerde bijna apolitiek, meer dan haar voorganger Wopke Hoekstra. Dat is de rol van de minister van financiën: hameren op begrotingsregels.”

De staatsschuld was in vijftien jaar niet zo laag

In de ministerraad hield Kaag de collega-ministers strak om de uitgaven weer netjes binnen de perken te houden, discipline die sinds de coronatijd was verdwenen. Met de begrotingsregels maakte ze de andere ministers naar eigen zeggen ‘helemaal gek’ Ook de Tweede Kamer kan erover meepraten. Toen die dit najaar de begrotingen voor 4,1 miljard wilde vertimmeren met een confettiregen aan koopkrachtwensen, reageerde Kaag not amused. Slordig gedekt, stelde ze.

In de Kamer waren de rechtse fracties vaak goed te spreken over de D66-minister van financiën vanwege de nadruk op verstandig begroten. Debatten onder Kaag werden ‘prettig saai’ gevonden, door haar nadruk op het volgen van de juiste procedures. Zelfs de PVV was in technisch-financiële debatten meestal uiterst vriendelijk. Linkse partijen vonden de D66-minister te traag met het beslissen over energiesteun aan huishoudens. Uiteindelijk kwam het energieplafond er toch.

De schatkist ligt er gezond bij. De staatsschuld is in vijftien jaar tijd niet zo laag geweest: 45,9 procent, terwijl de alarmlichten gaan knipperen bij 60 procent. Al komt dat ook door gunstige omstandigheden: de economie draait goed.

Collectief een stukje armer

In het land wordt Kaag herinnerd om die ene uitspraak, waar ook een houding van strikte begrotingsdiscipline achter stak. Toen de oorlog in Oekraïne uitbrak gingen de energieprijzen door het plafond. “We moeten beseffen dat we collectief een stukje armer zullen worden”, zei Kaag – een uitspraak die veel stof deed opwaaien. “Continu compenseren is gewoon niet mogelijk, financieel niet houdbaar.”

Politiek gezien was het onhandig om dat zo hard te zeggen. Maar economisch gezien was die beruchte uitspraak over het ‘allemaal armer worden’ volgens macro-econoom Lukkezen logisch. “Dat heet een ruilvoetverlies en is economisch een waarheid als een koe. Het is wat een minister van financiën hoort te zeggen. Als je iedereen compenseert leidt dat tot hogere prijzen en een gat op de begroting.”

Het was niet Kaags stijl om zo’n boodschap te omzwachtelen met sussende woorden. Voor kwetsbare groepen probeerde ze ondertussen binnen het kabinet meer gedaan te krijgen. Maar dat speelde zich af achter de schermen. Het bleef buiten beeld van het grote publiek.

Stille revolutie in de EU

Internationaal heeft de D66-minister wel grote faam verworven. Kaag bereikte een stille revolutie in de Europese Unie. De strenge regels waar EU-landen elkaar aan houden voor hun begrotingen, zijn in een nieuwe vorm gegoten.

Het komt er in de praktijk op neer dat landen nooit meer zoals eerder in de Griekenland-crisis zichzelf bijna kapot hoeven te bezuinigen. De begrotingsregels blijven streng maar daarbinnen is maatwerk mogelijk en kunnen landen meer zelf hun aanpak ontwerpen bij hoge staatsschulden.

Een fenomenale ommezwaai, volgens waarnemers in Brussel, die ook tegemoetkomt aan onvrede bij de EU-inwoners over de effecten van de begrotingsregels. Vrouwelijke ministers van financiën in Europa hadden hierbij het voortouw onder leiding van de Nederlandse Kaag, zelf ook de eerste vrouw op die post.

Samen met de Spaanse minister Nada Calvino begon Nederland twee jaar geleden de andere landen te bewerken. In december is in Brussel de kogel door de kerk gegaan: het ‘stabiliteits- en groeipact’ gaat definitief op de schop. Nederland eist wel in ruil dat landen voortaan minder laks omgaan met de regels en de doelen halen.

In Europa stelde Kaag zich politiek veel vernieuwender op dan in Den Haag. Daar zette de minister een duidelijk D66-stempel van vooroplopen met Europese hervormingen. In Den Haag bestond haar vernieuwing er vooral uit dat het kabinet probeerde met een andere blik naar de overheidsuitgaven te kijken, minder boekhoudkundig, meer met de maatschappelijke bril. In de Miljoenennota stond 81 keer het woord ‘brede welvaart’. Al is het onduidelijk wat dat concreet betekent.

Gevangen in de rol van vicepremier

Geslaagd als schatkistbewaarder, maar als politicus bleef Kaag in dat mislukte kabinet een wat tragisch figuur. “Als we het doen, doen we het goed”, was het argument van D66 om toch in de coalitie te stappen. Er ging veel energie zitten in het proberen het schip varende te houden.

Kapitein en premier Mark Rutte (VVD) was opvallend vaak in het buitenland, het dagelijks reilen en zeilen binnen de coalitie liet hij vooral in het begin van de kabinetsperiode vaak over aan Kaag. D66 wilde ook zelf verantwoordelijkheid nemen voor het op koers blijven van de coalitie, als de nieuwe ‘tweede partij van het land’.

Het verklaart waarom Kaag vaak een flets partijprofiel had: ze handelde en sprak bijna altijd namens het kabinet. Alleen in campagnetijd en op congressen van D66 kon de partijkleur tevoorschijn komen, maar zelfs dan was de politieke D66-leider voorzichtig. In het kabinet waren de politieke verhoudingen zo problematisch geworden dat elk kritisch woord in het openbaar er één te veel kon zijn. Kaag zat gevangen in de rol van vicepremier. Wat ze echt dacht liet ze nooit doorschemeren.

Door de zakelijke stijl van opereren kwam de belofte over nieuw leiderschap niet uit de verf. Kiezers zagen een D66-minister die in het openbaar netjes binnen de lijntjes kleurde binnen een machteloos kabinet. Terwijl Kaag ooit als een van de eersten in Den Haag was begonnen over haar afkeer van politieke spelletjes en en van Haagse ‘politiek met de kleine p’, nog voor dat een groot thema was.

Maar ze bleek niet in staat op het Binnenhof een echte omslag af te dwingen. Vaak vroeg ze de mensen in het land begrip dat politiek gaat “over moeilijke vraagstukken waar geen pasklaar antwoord op is”.

Meegesleurd in de politieke chaos

Een goede onderhandelaar is Kaag wel geweest. In de VVD waren sinds het aantreden van het kabinet de klachten niet van de lucht dat D66 teveel had binnengehaald. In het huwelijkscontract met de VVD stonden veel afspraken waar D66 blij mee was. Zoals extra klimaatmaatregelen (die zijn uitgevoerd), een snelle stikstofdeadline in 2030 (mislukt) en een voortrekkersrol voor Nederland in de steun voor Oekraïne (ook voor de VVD belangrijk).

Er kwamen royale slavernijexcuses nadat D66 en Kaag daarop bleven aandringen. De lerarensalarissen zijn structureel fors verhoogd. Er zou een spreidingswet komen om asielopvang evenredig te verdelen – maar toen liet de VVD het kabinet vallen.

De woede van Kaag over de val van het kabinet is te zien op het beeld van ministers die terugkeren van vakantie na de val van Rutte IV. In het Catshuis zit het demissionaire kabinet in augustus 2023 in vrijetijdskleding bij elkaar. Kaag is zo ver mogelijk van Rutte af gaan zitten en werkt demonstratief op een iPad terwijl hij spreekt. Beiden zien hun loopbaan in Den Haag stoppen, meegesleurd in de politieke chaos.

Rutte straalt uit alsof er niets gebeurd is. Zij oogt afgehaakt. ANP-fotograaf Bart Maat zei ooit dat Kaag een ideale politicus is om te fotograferen. Kaag speelt nooit politiek toneel, in elk geval haar gezicht niet. “Zij lacht alleen als ze iets leuk vindt. En je ziet élke irritatie.”

34.000 keer voor ‘heks’ uitgemaakt

Een echte politicus is Sigrid Kaag nooit geworden, meer een verdwaalde diplomaat in de politiek. Geliefd worden zat er niet in. Seksistische verwensingen vlogen haar om de oren. De Universiteit van Utrecht telde recent dat ze op X meer dan 34.000 keer voor ‘heks’ is uitgemaakt nadat Wilders dat deed.

Waarom werd Rutte wel populair en Kaag niet? Schrijver Bas Heijne zei eens dat Nederlanders extreem gevoelig zijn voor het idee dat je je beter voelt dan anderen. “Het ligt moeilijk om te erkennen dat Kaag gewoon veel kennis heeft. Een politicus moet vooral gewoon zijn.” Premier Rutte creëerde bewust zo’n gewoon imago. “Het appeltje in de hand, de fiets”.

Maar zulke pr-acties heeft Kaag geweigerd.

Lees ook: Rutte IV: het kabinet dat zijn ambities nooit kon waarmaken

Rutte IV heeft zijn grote ambities nooit kunnen waarmaken. De meningsverschillen bleken nog net zo groot als in Rutte III, en de persoonlijke verhoudingen verzuurd.