Is heimwee altijd verdacht of slecht, in politieke zin? Je hoort wel dat uit het ‘nativistische’, anti-elitaire protest dat in Nederland nu al jaren domineert - en in de jongste verkiezingen een hoogtepunt heeft bereikt - een romantisch of reactionair heimwee spreekt naar een fijn verleden dat ‘nooit heeft bestaan’. De illusie van een illusie. Heimwee dat snel omslaat in het verlangen naar een autoritaire, of zelfs fascistische toekomst.
Ja, dat zou minder fijn zijn. ‘Luid die klokken, heiden, over de dromende stad, klaagt Bob Dylan in een religieus moment (in de vertaling van Bindervoet en Henkes). En: ‘De wereld hangt scheef / de tijd holt achteruit (eigen vertaling).
De koning zei het op Eerste Kerstdag net iets anders, maar ook hij zag diepe verdeeldheid. Hij haalde de luchtvaart erbij - en erkende met Hegel dat er „zonder tegenstellingen geen vooruitgang” is, liefst wel binnen een „democratische rechtsorde”. Toen sprong hij op het podium naast Greta Thunberg omdat er, net als de planeet, „maar één Nederland’’ is.
Nu zou je zeggen: één Nederland is ook wel genoeg, majesteit. Maar hij bedoelde natuurlijk: zuinig zijn op die rechtsorde, in een grimmige wereld vol oorlog, machtsdrift en een wraakzuchtig populisme dat aan de poorten klopt.
Of een ‘fijner’ verleden echt nooit heeft bestaan valt intussen, in sommige opzichten, best te betwijfelen. Ten minste één recente periode lijkt, mét alle strijd en frictie, een goede kandidaat voor generatie-gebonden heimwee: die van de opwaarts mobiele jaren tussen 1963 (loonexplosie, dankzij de vakbonden) en 1973 (oliecrisis).
Die jaren zagen de opkomst van de consumptiemaatschappij, emancipatie van de middenklasse, toestroom naar de universiteit, en geloof in vooruitgang. Schuim op de kapitalistische golven, zullen systeemcritici zeggen, en dat zal best – maar persoonlijke lotsverbetering en collectief welbevinden, volgens het SCP nu al ruim twintig jaar ruziënde vreemden voor elkaar, gingen toen nog tamelijk gelijk op.
Het punt is, je kunt terug verlangen naar ‘warmere’ tijden maar met een beetje pech krijg je ze gloeiend heet terug, met brandgevaar. De exuberante jaren negentig waren al een decadente reprise van die eerste, meer egalitaire welvaartsboom. Trouwens, in 1994 bleek uit buurtonderzoek van NRC dat de grootste zorg van een flinke groep kiezers toen al immigratie was, oftewel het generieke „buitenlanders”.
Inmiddels worden zulk politiek wantrouwen en afkeer van immigratie keihard uitgebraad in de benauwende ‘eigen volk eerst’-claustrofilie van Geert Wilders, omarmd door een uitgeliberaliseerde VVD en de prevelende St. Omtzigt. Met zowaar één Nederland voor ‘echte’ Nederlanders en heus, ook voor de onechte, mits die zich aan de regels houden.
Luid de noodklok, als de tijd zo terugholt. Aan het eind van dit jaar hangt de halve wereld harteloos scheef.