Nederlanders zijn domweg niet boos genoeg voor militant stamdenken

Omringende landen willen graag geloven dat deze uitslag aangeeft dat er grenzen zitten aan de groei van het populisme in Europa na de overwinningen van Brexit en Trump. De uitslag kan wellicht ook deels worden verklaard doordat VVD en CDA een deel van Wilders’ gedachtengoed hebben overgenomen. 

Of het zou kunnen hebben gelegen aan de slechte campagne van Geert Wilders zelf. Zelf denk ik dat het lag aan de houding van de Nederlandse bevolking, die uiteindelijk niet is te porren voor gevaarlijke vormen van nationalisme.

Een al spraakmakend boek uit 2017 is Pankaj Mishra’s ‘Age of Anger, A History of the Present’, waarin hij probeert uit te leggen waarom grote delen van de wereld te maken hebben met de heropleving van militant stamdenken - agressief nationalisme - of boos individualisme dat lak heeft aan de bestaande orde. In dit boeiende boek laat Mishra zien hoe de opkomst van Verlichtingsidealen leidt tot nieuw onbehagen, omdat de troost en structuur van traditionele verbanden en waarden aan de kant wordt gezet. 

De Verlichting bracht de belofte van gelijkheid, maar in de beleving van veel mensen is dit vooral een onbereikbaar ideaal, zowel in Azië, Afrika en Amerika als in Europa. De boosheid over dit onrecht kan leiden tot terrorisme, maar ook tot de roep om grenzen te sluiten voor migranten en oneerlijke buitenlandse concurrentie.

Mishra gaat met zevenmijlslaarzen door de geschiedenis en tracht grote mondiale verschuivingen te duiden. Nederland komt slechts en passant voor in zijn boek. Toch vraag ik me af of Nederland past in het plaatje dat hij schetst van de Age of Anger. Recent publieksonderzoek geeft aan dat het met de boosheid nog wel meevalt en dat Nederlanders redelijk optimistisch zijn over de toekomst. 

Zelfs de unieke en traditionele zorg die zij uiten over het gebrek aan respect, lijkt in de praktijk niet zo erg te zijn omdat mensen deze respectloosheid naar eigen zeggen zelden in de praktijk ervaren. De boosheid over tekortkomingen in de politiek en de samenleving zijn reëel, maar in Amerika zijn deze gevoelens veel sterker aanwezig.

Tekst loopt door onder afbeelding. 

Overdreven retoriek

Wat mij ook opvalt, is het onvermogen of de onwil van Nederlanders om op de grote trom te slaan van het nationalisme. Mishra wijst op landen als Polen en Frankrijk, waar een niets ontziend nationalisme wordt ingezet tegen vijanden, met veel vlagvertoon en overdreven retoriek over de waarde van eigen natie, ras en cultuur. 

Dit nationalisme wordt volgens hem vaak uitgesproken door mensen die zelf weinig banden hebben met de samenleving en gaat gepaard met een bombastische politiek, die bereid is om alles uit de kast te halen om onderbuikgevoelens aan te moedigen.

Dit kan vanuit de historie worden verklaard. Nederlanders hebben hun momenten gekend van nationalistische koorts en ideologische felheid - denk aan het begin van de twintigste eeuw - maar de bevolking is meestal niet snel onder de indruk van excessieve politieke beloften en retoriek, omdat ze in hun versplinterde maatschappij hebben geleerd dat de politiek geen heil kan bieden, maar slechts bescheiden verbeteringen. Op deze wijsheid mogen veel andere landen jaloers zijn.

Deze traditie om je hoofd koel te houden in de politiek wordt wel in toenemende mate op de proef gesteld. Het nationalisme wordt steeds meer gestimuleerd door bijvoorbeeld de oproep van de premier om normaal te doen of weg te gaan, de oproep aan houders van twee paspoorten om te kiezen voor één land en de wens om het Wilhelmus dagelijks op school te zingen. 

Deze voorstellen geven aan dat de Nederlandse politiek niet immuun is voor de verleidingen van het nationalisme. Ook in de aanvaring met de regering van Turkije was sprake van een appèl op de nationale trots van Nederland. Hoewel de verleiding van nationalistische retoriek nog niet is verdwenen, geven deze verkiezingen hoop dat Nederlandse politici de komende regeerperiode blijven staan in de goede politieke traditie om het hoofd koel te houden.