De tussenronde in de formatie gaat vooral over wat Wilders in de ijskast zet
Het is nog nooit vertoond: nog voor de formatie echt begint, gaan PVV, VVD, NSC en BBB in een ‘tussenronde’ praten over de grondwet en de rechtsstaat. Waar gaat het over en waarom is dat nodig?
Waarom moet er in vredesnaam over de grondwet worden gesproken?
Het korte antwoord is: vanwege Geert Wilders. Die heeft in het verleden allerlei voorstellen gelanceerd die op gespannen voet met de grondwet staan of die in de ogen van veel partijen de grondrechten of onze rechtsstaat aantasten. Het gaat daarbij om het verbieden van de Koran en het sluiten van moskeeën, wat nog altijd in het PVV-programma staat. Denk echter ook aan het wegzetten van democratische instituties: Wilders heeft de Tweede Kamer eerder een ‘nepparlement’ genoemd, viel de rechtspraak aan door van partijdige ‘D66-rechters’ te spreken en noemde journalisten ‘tuig van de richel’.
Geert Wilders zei toch al dat hij eerdere standpunten in de ijskast wil zetten?
Dat heeft hij inderdaad gezegd, maar het is onduidelijk wat er dan precies die ijskast in gaat. Tegen verkenner Ronald Plasterk zei NSC-leider Pieter Omtzigt dat Wilders ‘ondubbelzinnig’ moet aangeven welke ‘omstreden punten’ uit zijn verkiezingsprogramma ‘niet langer actueel zijn’. Ofwel: welke uitspraken uit het verleden schrapt hij? Het is Omtzigt nog niet genoeg dat Wilders ‘desgevraagd’ bij Plasterk zei dat ‘hier woonachtige moslims die zich aan de Nederlandse wet- en regelgeving houden voor hem volwaardige Nederlandse burgers zijn’.
De grondwet is toch de grondwet, hoe kun je daar überhaupt van mening over verschillen?
De interpretatie van grondwetsartikelen kan wel degelijk verschillen. En ook kunnen partijen voorstellen doen om de grondwet te wijzigen. Wim Voermans, hoogleraar staatsrecht, noemt de grondwet een soort verzekeringspolis voor alle Nederlanders. Dat wil zeggen: minderheden hebben rechten, je kunt naar een rechter stappen, iedereen is gelijk, enzovoorts.
Wat Wilders tot niet heel lang geleden heeft gepredikt, botst volgens partijleiders bijvoorbeeld met de vrijheid van meningsuiting (artikel 1 van de grondwet) en met de vrijheid van godsdienst (artikel 6). En daar komt bij, zegt Voermans, dat in Nederland internationale verdragen aan de grondwet zijn gekoppeld. Zo staan sommige mensenrechten niet in de grondwet, maar in het Verdrag van de Europese Unie of in het Verdrag van de Rechten van de Mens. De staatsrechtgeleerde wijst erop dat Nederland zich heeft vastgelegd aan de afspraken in het klimaatakkoord van Parijs en het Vluchtelingenverdrag. Een asielstop zoals Wilders lang wilde, druist volgens Voermans in tegen EU-regels én tegen artikelen van de Nederlandse grondwet. Het ‘vastzetten van illegalen’ botst met artikel 8 van het Verdrag tot beperking der staatloosheid (uit 1961). En zo kan Voermans nog wel even doorgaan.
Moet dat gesprek zes weken duren?
Nee, maar de partijleiders willen weten of Wilders ten aanzien van migratie of klimaat alternatieve plannen heeft die straks blijken te botsen met verdragen. Wat als hij gezinsherenigingen van migranten helemaal wil beëindigen bijvoorbeeld? Je kunt er dan maar beter direct achter komen of dat strookt met verdragen of niet.
Hoe ongebruikelijk is zo’n tussenfase?
Het is tamelijk uniek, zeker voor het landelijke toneel. In 2010, toen de PVV een kabinet van VVD en CDA gedoogde, maakten die twee partijen in hun regeerakkoord duidelijk dat zij de grondwet zouden blijven respecteren, wat Wilders verder ook zou zeggen. Maar nu is Wilders zelf de grootste én wil hij een kabinet leiden. De andere partijen – NSC voorop, maar ook de VVD – zullen garanties willen dat er niet uit hun naam wordt gesproken als de ‘oude’ Wilders zich roert.
Overigens kan Wilders wel hoop koesteren dat hij niet de enige is die om EU-regels heen wil: Pieter Omtzigt mijmert daar zelf ook over. Zo wil hij ‘in het uiterste geval’ dat Nederland een ‘opt-out’ regelt bij de EU als het gaat om migratie of het dekken van de schulden van Zuid-Europese landen. Heel simpel gesteld: de EU-regels op die thema’s zouden dan niet hoeven gelden voor Nederland. Zoiets is op dit moment echter onmogelijk.
Als je desondanks aan een opt-out vasthoudt, ontkom je volgens Voermans niet aan een nexit, iets wat Omtzigt níet wil. “Want als andere lidstaten niet accepteren dat je even niet meer meedoet op bepaalde punten, kan alleen een nexit volgen,” aldus Voermans.
Partijen hebben toch het recht de grondwet te willen wijzigen?
Op zich kan het, al duurt het jaren en zijn er diverse behandelingen in de Eerste en Tweede Kamer nodig. In de grondwet staat ook dat wij een monarchie zijn en die kun je ook afschaffen. Er is echter een belangrijk voorbehoud. Want juist vorig jaar is er een ‘artikel 0’, een nieuwe algemene bepaling aan de grondwet toegevoegd om te voorkomen dat kleine onderdelen geschrapt of gewijzigd worden, als dat je beter uitkomt. Voermans: “Het komt erop neer dat je de ziel van de grondwet er niet uit kan halen. Dat je bijvoorbeeld godsdienstvrijheid of onderwijsvrijheid voor iedereen laat gelden en daar niet een groep van kan uitzonderen.”
Waar kunnen de partijleiders na die gesprekken dan op uitkomen?
Dat is voor een groot deel afhankelijk van welke standpunten Wilders in de ijskast wil zetten en of hij dat bijvoorbeeld op papier gaat verklaren. BBB-leider Caroline van der Plas stelt een soort fractievoorzittersmanifest voor, zoals eerder in Limburg en Flevoland werd opgezet. Ze gaf Plasterk vast een ‘concept’ waarin staat dat ‘alle inwoners van Nederland (...) conform de grondwet het recht hebben om te zijn wie ze zijn en te geloven wat ze geloven’. Zo’n soort document zou een soort grondwet op zichzelf kunnen worden. Maar dan voor het nieuwe kabinet.