Vooral nativisme verklaring voor verkiezingswinst PVV
Al in 2016 had de partij van Geert Wilders een enorm potentieel kiezers. Tegelijkertijd is er internationaal ook sprake van een beweging naar (radicaal) rechts, en daarmee vergeleken is het verkiezingssucces van de PVV nog relatief. Wie hebben er op Wilders gestemd, en waarom deden ze dat? De kiezers van de PVV kwamen zowel nu als in het verleden met name van rechts of van niet-stemmers,
zegt politicoloog Koen Damhuis van de Universiteit Utrecht. En vooral het nativisme – het idee dat Nederland cultureel en sociaaleconomisch bedreigd wordt door nieuwkomers – was dit keer belangrijk. Problemen in de zorg, de woningmarkt en culturele veranderingen - voor Wilders zijn ze allemaal gelinkt aan migratie. En veel kiezers willen dat er grip op migratie is.
Koen Damhuis wil de uitslag van de Tweede Kamerverkiezingen in Nederland graag in perspectief plaatsen, en kreeg daar van verschillende media de gelegenheid voor. Hij was te zien in Nieuwsuur en EenVandaag maar sprak onder andere ook met Radio France Internationale, The Daily Telegraph en Der Spiegel. Niets voor niets, want al in 2017 schreef Damhuis Wegen naar Wilders en in 2020 verscheen Roads to the radical right, waarin hij laat zien welke groepen door politici als Trump, LePen en Wilders aangesproken worden en op welke manier. Daaruit werd ook duidelijk dat het niet om één bepaalde, homogene groep kiezers gaat. Er zijn verschillende routes die naar radicaal rechts leiden.
De potentie van Wilders’ electorale winst bestond al langer
Veel journalisten willen graag een verklaring voor het nieuws van deze week uit Nederland
, zegt Damhuis. Ze kijken dan vooral naar de actuele ontwikkelingen, maar ik neem liever een beetje afstand, zowel door de tijd heen als ook in internationaal vergelijkend perspectief. Mijn gedachten gingen uit naar 2016, toen Wilders met meer dan 40 zetels in de peilingen stond. Dat liet in mijn ogen de grote potentie zien voor zijn partij, groter nog dan zijn score bij de laatste Tweede Kamer-verkiezingen. Het gaf toen al aan dat onder voor hem gunstige omstandigheden (destijds de vluchtelingenopvangcrisis), heel veel mogelijk zou zijn.
Tegelijkertijd doen Wilders’ geestverwanten in het buitenland het electoraal nog beter. Zo kreeg hij minder stemmen dan Meloni in Italië en zeker minder dan Marine Le Pen bij de Franse presidentsverkiezingen vorig jaar. Ook waren er vorige maand verkiezingen in Zwitserland, waar de Zwitserse Volkspartij, die in meerdere opzichten op de PVV lijkt, in haar eentje bijna 30 procent van de zetels behaalde. Dat is interessant, omdat het duidt op een bredere ontwikkeling in Europa.
De stereotype PVV stemmer bestaat niet
In de uitzending van EenVandaag onderstreept Damhuis opnieuw dat de stereotiepe PVV-stemmer niet bestaat. Dat is niet per se de veelgenoemde boze witte man. Veel kiezers vinden migratie een belangrijk thema, maar om verschillende redenen; sommigen om dat ze het verbinden aan beperkingen in de toegang tot de zorg of sociale woningen, anderen omdat hun belastinggeld naar ‘profiterende gelukszoekers’ zou gaan, of omdat door migratie andere culturele waarden een rol gaan spelen, die in hun ogen niet in overeenstemming zijn met wat typisch Nederlands is.
Volgens Damhuis spelen partijen als de PVV daarbij in op het gevoel onder kiezers achtergesteld te worden ten opzichte van andere groepen. Of meer specifiek: dat ‘Nederlanders het nakijken hebben’, omdat er door de kabinetten van Rutte een wachtrij is ontstaan, waar ‘gewone’ en ‘hardwerkende’ Nederlanders achteraan moeten sluiten, terwijl nieuwkomers massaal voorrang zouden krijgen, bijvoorbeeld qua huisvesting of in de zorg.
PVV kiezers komen vooral van rechts of uit niet-stemmers
Een vaak gehoord geluid is dat partijen als de PVV een stem geven aan mensen die zich onvoldoende gezien of gehoord voelen. Toch lijken precaire sociaaleconomische omstandigheden voor een groot deel van de bevolking onvoldoende verklaring voor de grote toename in kiezers. Zowel in bijvoorbeeld Zwitserland als in Nederland. Is er sprake van een middenklasse die zich ook miskend voelt?
Dat de PVV niet-stemmers naar de kieslokalen weet te krijgen, kun je ook als positief zien
Damhuis vindt dat je eigenlijk niet eens kunt spreken van ‘de’ middenklasse: Sociologisch gezien snijdt dat weinig hout. Er is een grote groep binnen ‘de’ middenklasse waarbij economisch kapitaal belangrijker is dan cultureel kapitaal. Die groep zit meer aan rechterkant dan de linkerkant van het politieke spectrum en dat al decennialang. Je ziet wel dat een deel van het electoraat van de VVD is doorgeschoven naar de PVV, en voorheen naar FVD en Ja21. Net zo goed heb je een deel van de middenklasse, waarbij cultureel kapitaal belangrijker is dan economisch kapitaal. Die groep zit veel meer bij GroenLinks en de PvdA dan op rechts.
Het PVV-electoraat is ook niet alleen tot de zogenaamde ‘onderklasse’ is terug te brengen of tot louter praktisch opgeleiden. Toch is dat wel een belangrijk deel van de PVV-stemmers, dat moeten we niet uit het oog verliezen. Er zijn weinig partijen die zo populair zijn onder de minder geprivilegieerden als de PVV. Dat is in Frankrijk ook zo, met het Rassemblement National (voorheen Front National). De enige electorale optie die nog populairder is onder Franse arbeiders is die van het niet-stemmen.
De kiezers van de PVV kwamen zowel nu als in het verleden vooral van rechts of uit de groep niet-stemmers. Het is dan ook een mythe dat kiezers ‘massaal een oversteek hebben gemaakt’ vanuit links. Voor zo’n patroon is in Nederland en de ons omringende landen geen overtuigend empirisch bewijs. ‘Dat de PVV niet-stemmers naar de kieslokalen weet te krijgen, kun je ook als positief zien; deze kiezers worden zo weer bij het democratische proces betrokken, en zien hoop. Dat zag je in 2002 ook bij Fortuyn. Hij was destijds in staat om grote groepen afgehaakte kiezers naar de stembus te lokken. En nu Wilders weer.
Ruimte op rechts
In de uitzending van Nieuwsuur van zaterdag 25 november die geheel gewijd was aan de vraag ‘Waarom Wilders juist nu wint’ ging Damhuis nader in op de brede groep kiezers voor de PVV. Hij wijst er ook op dat de VVD in de kabinetten met D66 naar links is opgeschoven – net als in de jaren voor de opkomst van Pim Fortuyn – waardoor er ruimte op rechts kwam.
Bekijk hieronder de uitzending van Nieuwsuur (video op Youtube):
'Het is niet zo dat alle PVV-kiezers vierkant achter Wilders staan, of onder een Wilders-dekbed slapen'
Ondertussen werd migratie, net als in 2002, een van de belangrijkste thema’s van deze Tweede Kamer-verkiezingen,
gaat Damhuis verder. Dat was in het voordeel van de PVV. Want net als Fortuyn destijds is Wilders een van de weinigen die dit thema aankaart zonder dat hij er verantwoordelijk voor is. Dat kenmerk is van groot belang om de aantrekkingskracht van de PVV en andere rechtse anti-establishment partijen in binnen- en buitenland te begrijpen. Zo hoorde ik in Frankrijk veel respondenten zeggen: ‘On a tout essayé,’ we hebben alles geprobeerd, alle partijen zijn aan de macht geweest, behalve één, het Front National.
Overigens werd daar werd vaak aan toegevoegd: het is niet mijn ideale partij.” Sommige kiezers noemden Le Pen zelfs een “probleem van problemen”. In Nederland hoorde ik soortgelijke geluiden. Met andere woorden, het is niet zo dat alle PVV-kiezers vierkant achter Wilders zouden staan, of onder een Wilders-dekbed zouden slapen. Veel van zijn kiezers die ik sprak vonden hem te grof en te radicaal. Alleen was er in hun ogen geen beter alternatief. Het zou me niet verbazen als Wilders’ mildere toon zulke twijfelaars bij de laatste verkiezingen naar zijn partij heeft getrokken.
Contact
Koen Damhuis is verbonden aan het Departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht. Wilt u in contact komen met hem? Stuur dan een email naar persvoorlichter Gert den Toom: g.dentoom@uu.nl of bel naar: 06 383 25 878.
Koen Damhuis in de (internationale) media: