Groninger hoogleraar waarschuwt: ‘Een stem voor de PVV is vaak een stem tegen jezelf’

Een partij als de PVV kan volgens hem in korte tijd veel schade aanrichten.

John Morijn heeft de verkiezingen van vorige week woensdag van een afstandje gevolgd vanuit zijn tijdelijke woon-werkplaats Princeton in de VS. Hij is een jaar lang gasthoogleraar bij de Amerikaanse topuniversiteit.

Over de verkiezingsuitslag met de PVV met 37 zetels als overwinnaar is hij niet eens zo heel erg verbaasd. ‘Die past in een brede trend in Europa dat populistische partijen vaker worden gekozen’, zegt Morijn, die in Groningen gasthoogleraar recht en politiek in internationale betrekkingen is en daarnaast lesgeeft over Europese mensenrechten.

Waar hij zich zorgen over maakt is dat er in Nederland volgens hem nauwelijks besef is van wat de uitslag voor gevolgen kan hebben. Hij uitte zijn bezorgdheid op X in een lang bericht dat meer dan een half miljoen keer werd bekeken en veel bijval kreeg.

Morijn bestudeerde de afgelopen jaren in Polen en Hongarije wat er na overwinningen van radicaal-rechts gebeurde en sprak veel met collega’s in die landen.

‘Wat zij telkens vertelden was dat ze eerst wat lacherig deden over de overwinning van de antidemocratische partijen. Dat ze zich helemaal niet realiseerden hoe serieus het was. Maar ze waren daarna telkens verbaasd over de snelheid van de ontwikkelingen en het tempo waarin zaken als de rechterlijke macht, de journalistiek en de wetenschap werden afgebroken.’

Nu zeggen ze in die landen volgens Morijn dat ze de gevolgen van de overwinning van radicaal-rechts schromelijk hebben onderschat.

‘In Nederland zitten we nog in het stadium met Wilders die zegt dat hij sommige van zijn plannen nu niet zo urgent vindt. Maar het is nog volstrekt onduidelijk wat we dan wél van hem kunnen verwachten. Het gevaar ontstaat wanneer er pogingen volgen om die plannen in wetgeving te vertalen.’

Het patroon waarin de veranderingen vervolgens lopen is voorspelbaar, verklaart Morijn, verwijzend naar Hongarije, waar de populist Viktor Orbán sinds 2010 regeert, en Polen, waar de partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) de macht heeft sinds 2015. Bij de verkiezingen in oktober verloor PiS overigens haar machtspositie.

‘Het is niet voor niets dat de eerste felicitaties voor Wilders juist uit Hongarije kwamen’, aldus Morijn. ‘Dan weet je dus welke kant we op kunnen gaan. Ik wil daarvoor waarschuwen.’

Het begint altijd met een wij-zij-verhaal, verklaart Morijn: ‘Een retoriek waarin er zondebokken worden benoemd; vreemdelingen, rechters, journalisten, LHBTI’ers, pro-Europa stemmers. Wanneer je daar de verkiezingen mee wint, dan opent zich de weg die ideeën in wetgeving te vertalen, die dus per definitie groepen uitsluit.’

‘Natuurlijk stapt er dan iemand naar de rechter’, vervolgt Morijn. ‘De rechter zal dan - volkomen voorspelbaar - zeggen dat de plannen niet binnen wettelijke grenzen passen. Omdat ze strijdig zijn met Europese standaarden voor mensenrechten bijvoorbeeld. Je kunt nou eenmaal niet hele groepen buiten de haakjes plaatsen.’

Vervolgens krijgt de rechter het om de oren. Morijn: ‘De boodschapper wordt neergeschoten. De rechter heeft het gedaan en wordt ervan beschuldigd een politieke uitspraak te hebben gedaan of activistisch bezig te zijn.’

De onpartijdigheid of onafhankelijkheid van rechters wordt in twijfel getrokken en er ontstaat druk om rechters te vervangen. Zowel in Polen als Hongarije ging het zo. ‘Dat hoeft in Nederland niet heel snel te gaan gebeuren, ik beschrijf gewoon de dynamiek.’

Niet alleen rechters, maar ook journalisten, leraren en allerlei maatschappelijke organisaties krijgen met vergelijkbare druk te maken, vaak inclusief intimidatie en bedreigingen, aldus Morijn.

Ze passen hun gedrag aan, worden voorzichtiger en houden zich in. Morijn werkte tot twee jaar geleden ook voor het College voor de Rechten van de Mens en zegt vanuit die ervaring: ‘Ik ken ook in Nederland rechters, wetenschappers en journalisten die de druk voelen en zich ook nu al strategischer gedragen.’

‘Als je dit patroon in de praktijk brengt, dan moet je niet denken dat het in Nederland op een andere manier uitpakt dan in alle andere landen. Het patroon is namelijk altijd hetzelfde. Wij staan gewoon op een ander moment in dat patroon.’

Morijn erkent dat juist door de rechtervleugel zo neer te zetten PVV-kiezers het gevoel zullen hebben te worden ‘gedemoniseerd’. ‘Ik heb veel begrip voor de proteststemmers, die in de PVV een alternatief vinden’, zegt Morijn erover. ‘Mijn oproep is ook om PVV-stemmers vooral niet weg te zetten als wappies, want dat zijn ze gewoon niet.’

Vaak zijn het mensen in een kwetsbare positie, zegt Morijn. ‘Juist hun problemen kun je alleen maar oplossen binnen een rechtsstaat. Zij zullen dus de meeste schade lijden van het draaiboek dat ik beschrijf.’ Hoe meer macht de PVV krijgt, des te slechter ziet het er dus uit voor de PVV-kiezers, zegt de hoogleraar.

Mensen die minder sterk staan in de samenleving, denk aan de toeslagenouders, hebben er alle belang bij dat er onafhankelijke rechters en kritische journalisten zijn, betoogt Morijn. Hetzelfde geldt voor maatschappelijke organisaties als de Consumentenbond, die wantoestanden aankaarten.

Hij pakt ook de stikstofkwestie erbij. ’Dat is een goede illustratie van wat er gebeurt als je doet alsof Europese wetgeving waarin is afgesproken de natuur te beschermen niet bestaat. Dan krijg je dus op een langere termijn veel grotere problemen. Voor veel plannen van de PVV geldt het ook.’

Verschil met Polen en Hongarije is wel dat de PVV het hier niet alleen voor het zeggen zal krijgen. De partij van Wilders zal alleen via een coalitie met andere partijen kunnen regeren.

Morijn: ‘Wanneer je daarom denkt dat het zo’n vaart niet loopt, dan onderschat je dus het risico. Die waarschuwing geldt heel sterk voor mogelijke coalitiepartners: weet waarmee je in bed stapt. Als je plannen van Wilders, ook al zijn ze wat verwaterd, toch in de praktijk brengt, dan zal je wetgeving nodig hebben.’

Veel burgers wijzen nu naar de toeslagenaffaire, de tekorten op de woningmarkt, zorgen over dure boodschappen als oorzaak van de winst van de PVV. Morijn vindt dat te gemakkelijk. ‘Mijn vraag is dan: wat heb je zelf gedaan? Was je politiek actief? Steunde je milieuorganisaties, consumentenorganisaties of een club die zich inzet voor mensenrechten? Wanneer je je nu actief opstelt dan heb je minder kans zo verrast te worden op de manier waarop men in andere landen werd verrast.’