Opnieuw voltrekt zich een politieke aardverschuiving in Nederland. Dit keer met de PVV als grote winnaar. Sinds Pim Fortuyn schuift ontevreden Nederland heen weer, maar de achterban en issues veranderen, zien onderzoekers en politici.
In het kort
De PVV won ruim in Rotterdam. Bestuurder Marco Pastors ziet een worstelende onder- en middenklasse. ‘Voor veel mensen in Rotterdam Zuid is het leven te zwaar geworden.’
Scheidend Kamerlid PVV Harm Beertema noemt het ‘een totaal gebrek aan inlevingsvermogen dat vraag überhaupt nog gesteld wordt waar de onvrede vandaan komt’.
Oud-directeur wetenschappelijk bureau GroenLinks Dick Pels: ‘Het wonderlijke is dat een rechts kabinet zomaar de structuur van de verzorgingsstaat kan herstellen.’
Geschokte reacties, spontane demonstraties en onzekerheid over een nieuwe coalitie na de winst van de PVV. Niet bij Marco Pastors. ‘Ik ben ontspannen en positief. Mensen hebben de moed bij elkaar hebben geraapt om op democratische wijze de politiek te wijzen op wat er de afgelopen 20 jaar in het land niet is gebeurd. Dat vind ik hoopvol.’ Al tien jaar bestrijdt de oud-Leefbaar Rotterdam wethouder verloedering en ongelijkheid met zijn Nationaal Programma Rotterdam Zuid (NPRZ), dat inmiddels wordt nagevolgd in negentien andere stedelijke gebieden.
Pastors maakte van dichtbij de revolte onder Pim Fortuyn mee. ‘Het was toen een wake-upcall en nu weer. Pim zei het al: als je de deksel op het pannetje houdt, ontploft het een keer. Ik hoop op een doorbraak, waarin we eindelijk inzien waar de onvrede vandaan komt en dat we er echt iets aan kunnen doen.’ De PVV won ruim in Rotterdam.
Worstelende onderklasse
Pastors schetst een beeld van een worstelende onder- én lagere middenklasse met de diverse beleidsplagen die in de loop der jaren zijn ingevoerd. Een verwaarloosde woningmarkt, een dolgedraaide arbeidsmarkt, hoge energielasten. ‘Voor veel mensen op Zuid is het leven te zwaar. Ze wonen in slechte huizen, soms met twee baantjes zonder dat ze kunnen rondkomen. Ze weten niet of ze morgen kunnen werken. Dat bepaalt het uitzendbureau. Als ze er wat van zeggen, staan ze op straat. Ze leven in een parallelle wereld die niets te maken heeft met nette werkgevers en verhuurders.’
Dick Pels heeft eveneens een déjà-vumoment. De socioloog en voormalig directeur van het wetenschappelijk bureau van GroenLinks schreef meerdere boeken over populisme en Pim Fortuyn. ‘Een kwart tot een derde van het electoraat wordt steeds duidelijker gemobiliseerd en komt ervoor uit dat ze conservatief nationalistisch zijn, en tegen buitenlanders. Eerst Pim, toen Verdonk en later weer anderen. Het gaat op en neer en nu is Wilders aan de beurt.’
‘Cordon publicitaire’
De zittende coalitie heeft zwaar ingeleverd, benadrukt Pels. ‘De puinhopen van Rutte zijn groter dan de toenmalige puinhopen van paars. Een middenklasse die ziet dat kinderen het slechter krijgen dan hun ouders. Eigen volk eerst betekent tegenwoordig: wij redden het niet meer.’
‘Oh, het cordon publicitaire is nu opeens opgeheven’, stelt Harm Beertema met enige spot in zijn stem vast. Het PVV-Kamerlid, dat onlangs liet weten niet meer beschikbaar te zijn voor de partij, verbaast zich over het verzoek van het FD de onvrede te duiden. ‘Het bewijst een totaal gebrek aan inlevingsvermogen dat die vraag nog serieus wordt gesteld.’
In onvervalst PVV-jargon vult hij de analyses van Pels en Pastors aan. ‘Ik heb ruim dertig jaar in Rotterdam Zuid in het middelbaar beroepsonderwijs gewerkt. Ik heb de massa-immigratie meegemaakt, de omvolking van blanke arbeiderswijken naar 180 verschillende nationaliteiten, het totale gebrek aan sociale samenhang, het geweld, de drugs. Dus de vraag die u me stelt, heb ik lang geleden al beantwoord.’
Vernedering en uitsluiting
Als Kamerlid bracht hij recent nog huisbezoeken, vertelt Beertema. ‘Ik ben me rot geschrokken. Mensen die de verwarming niet meer aanzetten en wel steeds moeten horen dat ze in een van de rijkste landen ter wereld leven. Ze zijn altijd het onderwerp van vernedering en uitsluiting door de zogeheten weldenkende klasse.’ Beertema is er bovendien van overtuigd dat veel mensen geërgerd zijn geraakt door recente klimaat- en pro-Palestina-demonstraties, wat hen heeft doen besluiten op Wilders te stemmen.
Pels ziet een simpeler oorzaak. ‘Net als anderen voor hem heeft Wilders de onvrede weten om te buigen naar de buitenlanders als schuldigen. Migratie was voor 80 procent bepalend. Er zit blijkbaar heel veel alledaags racisme in Nederland.’ Hij noemt het een klassiek patroon: ‘Materiële zorgen omzetten naar een cultureel probleem.’
Onnodige polarisatie, reageert Pastors. Hij merkt dat opnieuw meer niet-westerse Nederlanders voor Wilders hebben gekozen. ‘Ik sprak eerste of tweede generatie Turkse of Marokkaanse burgers en ondernemers die de stemwijzer invulden en bij de PVV uitkwamen. In Rotterdam-Zuid leeft iedereen in dezelfde wereld. Ook zij zijn de overlast en overmaat aan nieuwkomers zat.’
Kenniseigenaren
Volgens hoogleraar staatsrecht Wim Voermans zien we een belangrijke oorzaak over het hoofd. ‘Het is inderdaad niet uitsluitend de angst voor vreemdelingen. Verheffing heeft een andere betekenis gekregen’, doceert hij. ‘De traditionele tegenstelling tussen haves en havenots is verschoven naar wel of geen toegang tot kennis. Vroeger hadden we kapitaaleigenaren en nu kenniseigenaren.’
Het is een ontwikkeling met grote gevolgen, voorspelt Voermans: ‘Als je nu geboren wordt in een gezin met laagopgeleide ouders, is de kans dat je ooit op de universiteit terechtkomt of met een hoogopgeleid iemand trouwt, erg klein. Dat zijn harde feiten die voor alle groepen in de samenleving genadeloos worden blootgelegd en we zijn nog niet begonnen om over een oplossing na te denken.’ Ook politieke partijen niet. ‘Die zitten vol met hoogopgeleiden, vinden dat ze recht hebben op hun positie en zien gewoon niet dat de situatie van mensen met een kennisachterstand achteruitholt.’
Ongrondwettelijk
Een belangrijke vraag voor de komende periode is of het mogelijk is om met de PVV een coalitie te vormen, een partij vol extreme standpunten, met bovendien slechts één lid?
Voermans: ‘De PVV als partij is niet ongrondwettelijk. We hebben geen regels die zeggen dat een partij intern democratisch georganiseerd moet zijn. Of het moreel en democratisch juist is, kun je je afvragen.’ Hij begrijpt de keuze van Wilders wel. ‘De reden dat ze überhaupt nog bestaan is, omdat er slechts één lid is en hij verlost blijft van interne strubbelingen zoals bij de LPF of 50plus.’ Voor toekomstige coalitiegenoten wordt het wel problematisch. ‘Besluiten hangen af van zijn stemming van de dag. Dat moet tot instabiliteit leiden.’
Pastors blijft optimistisch. ‘Ik gun de onderhandelaars voor een nieuw kabinet te handelen met een onbezwaard gemoed en dan kan er heel veel. Als je zegt ‘Het land is xenofoob’, dan kies je voor polarisatie. Je kunt ook zeggen: er moet wat gebeuren. Neem de tijd om de boel op orde te krijgen en houd op met bangmakerij dat er mensen moeten vertrekken. Daar is geen sprake van.’
Opheffen marktwerking
Beertema noemt het ‘wrokkig en schandelijk’ dat de VVD niet wil meedoen. Volgens hem is de PVV bereid water bij de wijn te doen bij de formatie. ‘PVV’ers begrijpen echt wel dat veranderingen met kleine stapjes gaan’.
Verder wordt het in zijn ogen hoog tijd dat de partij een positie krijgt in het openbaar bestuur. ‘De PVV heeft nul burgemeesters of commissarissen van de koning, is nergens vertegenwoordigd in de hoge colleges van staat of universiteiten.’
Pels sluit zelfs niet uit dat een rechts kabinet succesvol kan zijn door ‘de structuur van de verzorgingsstaat te herstellen’. ‘Dat is het wonderlijke. De PVV is nationalistisch met socialistische trekjes. Fleur Agema als minister van gezondheidszorg kan zomaar de marktwerking opheffen. Prachtig, maar ondertussen is het heel fout dat Wilders het klimaatprobleem ontkent en de ontwikkelingssamenwerking wil opdoeken. Voor de reputatie van Nederland als open samenleving is dat bijzonder erg.’