Ondanks een waarschuwing van de Fiod en groeiende interne zorgen bleef ING tot in 2020 verstrengeld met de omstreden Russische oligarch Roman Abramovitsj, zo blijkt uit gelekte documenten van ICIJ waar het FD inzage in had. Afscheid nemen van de miljardair bleek nog niet zo eenvoudig.
In het kort
Het FD reconstrueerde de jarenlangerelatie tussen ING en Abramovitsj aan de hand van duizenden gelekte documenten in handen van ICIJ, het internationale platform van onderzoeksjournalisten.
Uit het onderzoek blijkt dat de bank de oligarch in 2005 helpt om de opbrengst van $13,1 mrd uit de verkoop van Sibneft via het ING-kantoor in de Amsterdamse Bijlmer weg te halen uit Rusland.
Het lukt de Nederlandse bank pas in de loop van 2020 om de banden met de ooit zeer gewaardeerde klant definitief door te snijden.
Ralph Hamers is een gepassioneerd communicator, maar maandagochtend 27 februari 2017 is zwijgen en luisteren het devies. De topman wordt samen met andere hoge bankiers in zijn eigen directiezaal van het ING-hoofdkantoor anderhalf uur bestraffend toegesproken door opsporingsambtenaren over wat de bank allemaal verkeerd gedaan zou hebben. Geflankeerd door advocaten laten de ING’ers een lange powerpointpresentatie van de Fiod-projectleider op zich inwerken. De algemeen directeur van de Fiod, drie officieren van justitie en het hoofd bankentoezicht DNB kijken toe.
ING ligt dan al een jaar onder de loep vanwege het strafrechtelijk onderzoek (codenaam Houston) naar ernstig haperende witwascontroles. Het onderzoek zal eind 2018 uitmonden in een schikking van €775 mln, de hoogste ooit in Nederland.
Maar eind februari 2017 tast ING nog in het duister welke zaken het OM bewezen denkt te kunnen krijgen. Justitie licht die maandag eindelijk een tipje op. De Fiod presenteert vier uitgewerkte dossiers waar de witwascontroles van ING hebben gefaald. Die dossiers zullen de basis vormen van de latere schikking. Als extra pressiemiddel presenteert de opsporingsambtenaar ook nog acht klantdossiers die volgens de Fiod totaal niet op orde zijn, zo zeggen meerdere bronnen die bij de zogenaamde ‘reprimande-bijeenkomst’ aanwezig waren. Ook ING’s grootste particuliere klant staat ertussen: Roman Abramovitsj.
De Fiod-rechercheur somt een reeks overtredingen van de witwasregels op: ING heeft de miljarden van deze Russische oligarch vanuit Moskou geaccepteerd zonder goed de herkomst te controleren. Bovendien staat Abramovitsj bij ING te boek als doodgewone klant, terwijl hij overduidelijk een zogeheten politically exposed person is vanwege zijn gouverneurschap in een Russisch district en banden met president Vladimir Poetin. ING heeft daarmee volgens justitie nagelaten de oligarch scherper te controleren.
Binnen de Fiod rijzen ook vragen over de overboekingen van vele miljarden per keer die ING voor de Rus heeft gedaan zonder dat te melden bij de witwasautoriteiten terwijl dat wel verplicht is. Als dit geen ongebruikelijke transacties zijn, wat dan wel? Begrijpt de bank zelf wel waar het geld heen gaat?
‘Klant A’
Na de presentatie valt het stil. Het signaal van Fiod en OM raakt even goed een gevoelige snaar bij ING. Binnen de bank leeft dan al jaren ongemak over ‘klant A’, zoals de Rus intern bekendstaat, bevestigen meerdere ING’ers die anoniem willen blijven.
ING wilde ooit dolgraag zijn huisbank worden en veel commissie verdienen aan de miljardair. Bovendien is zijn vermogen belangrijk voor de solvabiliteit van de bank, aldus een betrokkene.Door de commissies die waren verbonden aan de vaak grote transacties was de oligarch een ‘zeer lucratieve’ klant voor de bank.Maar de tijdgeest is aan het veranderen. De Rus is de laatste jaren uitgegroeid tot kopzorg — zijn risicoprofiel groeit en slokt steeds meer aandacht op. Bovendien komt ING niet zomaar van hem af.
Het FD reconstrueerde de klantrelatie tussen ING en Abramovitsj met behulp van duizenden gelekte documenten die in handen zijn van het Duitse Paper Trail Media en gedeeld met journalistencollectief ICIJ. De afgelopen maanden had FD in samenwerking met NRC en Trouw inzage in bankrekeningafschriften, koop- en leenovereenkomsten, emails en overzichten van bedrijfsstructuren. Daarnaast zijn gesprekken gevoerd met enkele tientallen betrokkenen, zowel binnen als buiten de bank.
ING stelt in reactie op een uitgebreide vragenlijst geen informatie te delen over individuele klanten met media. De bank voegt eraan toe een ‘omvangrijk verbeterprogramma’ te hebben opgetuigd in het kader van zijn witwasschikking, en afscheid te hebben genomen van ‘een reeks klanten(groepen) die niet meer passen bij ING’s risicoprofiel’. Abramovitsj heeft niet gereageerd op vragen.
Voet tussen de deur
De relatie tussen ING en Abramovitsj is terug te voeren tot de Russische privatiseringsgolf eind jaren negentig. Het lukt de Nederlandse grootbanken ABN Amro en ING om een stuk van die taart te krijgen. De nieuwe Russische rijken zijn van harte welkom als klant, en over reputatierisico’s of de herkomst van vermogen worden weinig kritische vragen gesteld. Andersom profiteren de Nederlanders van hun uitstekende reputatie; ze hebben een transparant rechtssysteem, grote internationale banken en een uitstekend netwerk van notarissen, advocaten en fiscalisten.
Zo krijgt ING Eurasia, de branche van de bank in Moskou, in 1999 een voet tussen de deur bij een handvol Cypriotische bedrijven van de dan nog relatief onbekende Abramovitsj; het krijgt zijn aandelen in het voormalige staatsoliebedrijf Sibneft in bewaring. De oligarch verkreeg die na de val van de Sovjet-Unie, waarbij staatsbedrijven voor een habbekrats in handen kwamen van een kleine groep zakenlieden. In 2003 krijgt hij grotere bekendheid als hij de Engelse voetbalclub Chelsea overneemt.
$13,1 mrd stroomt door de Bijlmer
De echte klapper volgt in 2005. Als Abramovitsj op 20 oktober van dat jaar zijn 73%-belang in oliebedrijf Sibneft aan Gazprom verkoopt voor $13,1 mrd, loopt de volledige opbrengst via Cyprus binnen op ING-rekeningen die enkele dagen eerder zijn geopend op het bankkantoor in de Amsterdamse Bijlmer. Dezelfde dag nog zet ING het geld door naar andere delen van het bedrijvenimperiumvan de Rus. De bank beheert geldzaken voor een hele trits van zijn bedrijven, voornamelijk gevestigd op de Britse Maagdeneilanden, zoals overboekingen van leningen en het afsluiten van termijndeposito's.
In de jaren erna helpt ING om zijn vermogen te beheren en via minimaal zeventig vennootschappen en trusts met Nederlandse bankrekeningen te herinvesteren in de Russische staal- en nikkelindustrie, Chelsea en zijn twee superjachten Eclipse (163 meter lang) en Solaris (140 meter). Ook vergaart hij deels via ING een kunstcollectie ter waarde van bijna $1 mrd met onder meer werken van Picasso, Yayoi Kusama en Matisse. Ondanks de waarschuwing van de Fiod in 2017, steeds strengere regels en de groeiende interne zorgen blijft ING hem nog jarenlang bedienen.
De klantrelatie is getuige de correspondentie hecht en gemoedelijk. Als medewerkers van Abramovitsj in 2007 klagen over standaardvoorwaarden van een nieuwe set rekeningen, maakt de bank een ‘side letter’ op, waarbij een deel van de risico’s van de klant verschuift naar ING; worden er fouten gemaakt bij orders, dan draait de bank op voor schade.
‘Mr. Blue’
Naast zijn ruim honderd bedrijfsrekeningen bij ten minste zeventig bedrijven en trusts opent de miljardair ook een persoonlijke ING-rekening, waarbij hij soms het cryptische ‘Mr. Blue’ invult als de uiteindelijk belanghebbende van zijn bedrijven.Eind 2013 verhuist het klantdossier van Abramovitsj van de trust desk in Amsterdam-Zuidoost naar de chique Private Banking & Wealth Management-vestiging van ING op de Herengracht.
Af en toe gaan alarmbellen af. Zo wekken transacties ter waarde van ruim $1 mrd tussen offshorebedrijven van de oligarch begin 2016 argwaan bij de Amerikaanse vestiging van Deutsche Bank, die de dollartransacties afhandelt. Het gaat om enorme bedragen die met vage omschrijvingen in een kring rondgepompt worden binnen de bedrijvenfamilie. Zo maakt Cantley Investments op diezelfde dag acht afgeronde bedragen over tussen de $2.150.000 en $49.815.000, onder vermelding van 'reiskosten’ of 'advieskosten’. Deutsche Bank vindt dat verdacht en vraagt tweemaal opheldering bij ING. Weten de Nederlanders het doel van de transacties? Wat is de relatie tussen deze bedrijven?
ING sust, maar geeft nauwelijks context of uitleg. Niets aan de hand, antwoordt de bank. De Rus is al vele jaren trouwe klant. Deutsche Bank denkt er het zijne van, en meldt de transacties aan bij de gevreesde Amerikaanse witwasautoriteit FinCEN.
Groeiend ongemak
Voor de buitenwereld begint het publieke imago van Abramovitsj ondertussen af te brokkelen nadat Poetin in 2014de Krim annexeert. In 2018 zetten de Amerikanen hem op een zwarte lijst, samen met meer dan 200 andere Russische politici en oligarchen die in aanmerking komen voor sancties. Ook voorkomen de Zwitserse autoriteiten dat Abramovitsj zich in dat land vestigt, vanwege mogelijke betrokkenheid bij witwassen.
Binnen ING groeit ondertussen het ongemak over ‘klant A’, de Kremlin-connectie en het beperkte zicht dat de bank heeft op zijn extreem complexe web van bedrijven en trusts. Die lenen miljarden aan elkaar uit, maar lossen vaak niet af en het doel blijft onduidelijk. De club ‘risicomijders’ die van ‘A’ af wil, groeit. Zijn account wordt steeds bewerkelijker en minder rendabel; nalevingseisen en controlekosten groeien ING langzaam boven het hoofd.
Het ongemakwakkert verder aan na de schikking in 2018 met het OM. ING blijft niettemin ook daarna nog miljardentransacties voor de Rus uitvoeren. Het schip keert na de schikking, maar langzaam. ‘Niemand had de illusie dat we binnen een paar weken alles konden opruimen’, zegt een ING-bron. En zomaar eenzijdig afscheid nemen is vaak juridisch onmogelijk: partijen die hun rekening opgezegd krijgen, vechten dat besluit vaak succesvol aan voor de rechter.
Van Herengracht naar Bahnhofstrasse
Het lukt de bank pas in de loop van 2020 om de banden met deze ooit zo gewaardeerde klant definitief door te snijden, blijkt uit de stukken; bedrijven van de oligarch heffen rekeningen bij ING op en verhuizen naar het Zwitserse UBS. De banktegoeden van ‘klant A’ verschuiven met tientallen miljoenen van de Herengracht naar Zürich. UBS is vertrouwd in de zin dat Abramovitsj er al langer zaken mee doet.
Ook Ralph Hamers vertrekt naar UBS; begin 2020 kondigt de bank aan dat hij er eind dat jaar zal aantreden als topman. Hamers laat via een woordvoerder weten niet in te willen gaan op vragen. Of de Houston-zaak voor hem persoonlijk nog een staartje krijgt is onbekend; het gerechtshof droeg het OM in 2020 op om een deel van het onderzoek te heropenen om te bepalen of Hamers persoonlijk vervolgd kan worden wegens de witwasovertredingen van de bank. Dat Eastwood-onderzoekis anno 2023 nog steeds actief, laat het functioneel parket weten.
Onderzoek Cyprus Confidential
Het journalistiek onderzoeksproject ‘Cyprus Confidential’ is een samenwerking van het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) en bijna zeventig mediapartners wereldwijd. In Nederland zijn het FD, Trouw en NRC aangesloten en de drie kranten hebben gezamenlijk onderzoek gedaan.
Circa 270 journalisten uit 55 landen hebben toegang gekregen tot 3,6 miljoen documenten, zoals bankafschriften, contracten en emails, van zes juridisch dienstverleners en trustkantoren in Cyprus, zoals MeritServus en Cypodirect. De gelekte data is in handen gekomen van het Duitse Paper Trail Media en klokkenluidersorganisatie Distributed Denial of Secrets (DDoSecrets) en is gedeeld met ICIJ en de aangesloten mediapartners.