Tweede kamerverkiezingen 2023 | Programma’s doorgerekend: dit zijn de grootste verschillen tussen de politieke partijen

Dat blijkt uit de doorrekeningen van de verkiezingsprogramma’s door het Centraal Planbureau (CPB). De rekenmeesters van het CPB kijken wat de financiële gevolgen van alle plannen zijn, maar onthullen dus ook wat de lijsttrekkers soms liever niet aan de grote klok willen hangen. Dit jaar legden slechts acht partijen hun plannen aan het CPB voor, BBB, PVV en Pieter Omtzigt weigerden bijvoorbeeld.

Volt slaagt er met zijn programma in het staatstekort het verst te verlagen, naar 2,2 procent. VVD, D66 en ChristenUnie blijven met 2,9 procent precies onder de Europese grens van 3 procent. GroenLinks-PvdA komt precies op die grens uit, terwijl CDA (3,2 procent), SGP (3,6 procent) en JA21 (3,8 procent) er overheen schieten.

De manier waarop de meeste partijen het tekort terugdringen, verschilt. De VVD snijdt als enige partij fors in de overheidsuitgaven, met een bezuiniging van circa 10 miljard euro. Volt, D66 en GroenLinks-PvdA laten de uitgaven daarentegen flink oplopen. Zij willen daarvoor vele miljarden meer ophalen via de belastingen, met name op vermogens en bedrijfswinsten. GroenLinks-PvdA heeft in zijn plannen een verhoging van de lasten voor bedrijven met 25 miljard euro in petto.

Alle acht partijen zorgen voor koopkrachtgroei, waarbij GroenLinks-PvdA er met een plus van 3,3 procent uitschieten, vooral doordat de linkse combinatie het minimumloon en de uitkeringen het hardst van alle partijen wil laten stijgen. Op dat van JA21 na, laten alle partijprogramma’s de armoede afnemen. De daling is het grootst bij ChristenUnie en Volt.

Minimumloon
De meeste partijen willen het minimumloon extra laten stijgen, maar er zijn wel verschillen. De VVD gaat voor een verhoging van 5 procent, zonder dat de uitkeringen meestijgen, al gaat de AOW wel iets omhoog (0,7 procent). D66 gaat voor 10 procent en houdt de koppeling met de uitkeringen in stand. Kosten: 5,6 miljard euro. GroenLinks-PvdA gaat voor een verhoging met 13,3 procent. Met behoud van de koppeling aan de uitkeringen kost dat 9,4 miljard euro. De verhoging van het minimumloon is overigens wel minder dan de beloofde 20 procent waartoe de achterban tijdens de verkiezingscongressen had besloten. Het CDA verhoogt het minimumloon helemaal niet verder, ook al suggereerde het verkiezingsprogramma nog van wel.

Migratie
Hoewel VVD, CDA en JA21 de asielinstroom willen beperken door snel te selecteren bij binnenkomst (wie hebben recht te blijven en wie niet?), gaan de partijen wel flink bezuinigen op de dienst die dat moet doen. Kennelijk denken de partijen de instroom zó te drukken, dat daar minder mensen nodig zijn. Saillant: de asiellocaties stroomden de afgelopen jaren juist vol ómdat er zo weinig mensen bij IND en COA over waren na eerdere bezuinigingsrondes. Niettemin bezuinigt de VVD voor 600 miljoen euro, het CDA voor 100 miljoen, JA21 voor 1,2 miljard. GroenLinks-PvdA, CDA, CU, Volt, SGP willen het ook onaantrekkelijker maken voor hoger opgeleiden om hier te komen werken. Deze partijen versoberen of schaffen belastingvoordelen voor hen af.

Wonen
Op het gebied van wonen is wel wat te kiezen, blijkt uit het werk van het CPB. D66, GroenLinks-PvdA, ChristenUnie en Volt beperken bijvoorbeeld de hypotheekrenteaftrek. ChristenUnie en Volt willen ook snoeien in het eigenwoningforfait (EWF). Volt voert daarnaast een belasting in op de winst bij verkoop van woningen en verhoogt de overdrachtsbelasting, terwijl JA21 de overdrachtsbelasting juist af wil schaffen.

GroenLinks-PvdA en de ChristenUnie willen dat woningcorporaties worden vrijgesteld van vennootschapsbelasting, terwijl JA21 juist weer een verhuurderheffing voor woningcorporaties wil invoeren. Die was nou juist afgeschaft om woningcorporaties te stimuleren sociale huurwoningen te bouwen, maar dat draait JA21 dus als het ware terug. Die partij wil wel afspraken maken met woningcorporaties om de huren te verlagen, de VVD bevriest de huren van sociale huurwoningen. GroenLinks-PvdA maximeert de huurstijging voor alle huurwoningen, dus ook in de vrije sector.

Veiligheid
CDA was lang een van de partijen waar je moest zijn voor veiligheid, maar de partij bezuinigt ditmaal lichtjes op dat thema, zij het dat dit vooral komt door minder geld uit te geven aan de asielketen. Het COA en het IND kunnen het wel met minder (samen 600 miljoen euro minder zelfs), omdat de partij denkt dat de asielinstroom naar beneden kan. Al met al krijgen politie en justitie er van de partij ook geen geld bij.

Dit staat haaks op bijvoorbeeld JA21 dat de beurs het meest trekt op het gebied van veiligheid: het smeert 4,1 miljard euro uit over alle veiligheidsdiensten in ons land. De VVD trekt 400 miljoen euro uit voor met name de politie, maar ook voor justitie en de veiligheidsdiensten. Bij D66 kiezen ze voor 800 miljoen, vooral voor jeugdbescherming en de rechtspraak. GroenLinks-PvdA wil 900 miljoen euro meer uitgeven, vooral aan de politie.

Ook de SGP kiest voor agenten: het meest voor wijkagenten en verkeersveiligheid. ChristenUnie en Volt doen nauwelijks een schep bovenop wat er nu al wordt uitgegeven aan veiligheid. Alle partijen investeren overigens wel in defensie, JA21 het meest. Opvallend verder: de VVD bezuinigt 5,3 miljard euro op het budget voor ontwikkelingssamenwerking. Ook JA21 snijdt daarin, D66, GroenLinks-PvdA en ChristenUnie verhogen de uitgaven.

Verkeer
Bijna alle partijen trekken de portemonnee voor het verkeer. D66, GroenLinks-PvdA en Volt willen zowel een kilometer- als een vrachtwagenheffing, Ook de ChristenUnie en de SGP voeren zo’n vrachtwagenheffing in. Ter illustratie: D66 denkt dan aan 30 cent belasting voor elke gereden kilometer. GroenLinks-PvdA, de ChristenUnie en Volt kiezen voor extra geld voor het openbaar vervoer, D66 en GroenLinks-PvdA willen bijvoorbeeld het openbaar vervoer goedkoper maken in de daluren. Opvallend: VVD komt slecht met ‘beperkte’ extra uitgaven als het gaat om bereikbaarheid.

Zorg
De zorguitgaven (106,4 miljard euro in 2024) zouden de komende jaren sowieso blijven oplopen. GroenLinks-PvdA doen daar nog eens bijna 5 miljard euro bovenop, onder meer door het eigen risico te verlagen van 385 naar 285 euro en het pakket uit te breiden. Andere partijen bevriezen het eigen risico. VVD, JA21 en SGP beknibbelen in totaal 200 miljoen euro op de zorg. De VVD doet dat onder meer door het basispakket niet langer automatisch mee te laten groeien met de stand van de wetenschap en de praktijk.

Kinderopvang
In het verkiezingsprogramma van de VVD staat te lezen dat de kinderopvang voor werkenden ‘bijna gratis’ wordt, maar uit de plannen die bij het CPB zijn ingeleverd, blijkt dat niet. Sterker: in het huidige kabinetsbeleid zouden alle ouders in 2027 96 procent van de kinderopvang vergoed krijgen, maar die maatregel draait de VVD helemaal terug, wat een bezuiniging van 2,3 miljard euro oplevert. Wel blijft een belastingvoordeel voor ouders in stand, goed voor 500 miljoen euro.

GroenLinks-PvdA wil de opvang van 0- tot 4-jarigen vier dagen in de week helemaal gratis maken. Ook wordt de buitenschoolse opvang voor basisschoolkinderen helemaal gratis. Dit kost de schatkist 10,5 miljard euro. Volgens het CPB blijven de wachtlijsten groeien vanwege de krapte op de arbeidsmarkt.

Vergelijken moeilijk

Doordat onder meer BBB, PVV en Pieter Omtzigt hun plannen niet hebben laten doorrekenen, is een goede financiële vergelijking met de programma’s van die partijen niet te maken. VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz sneerde al naar Pieter Omtzigt tijdens het RTL-debat dat zijn programma daardoor een ‘menukaart zonder prijzen’ is.

Bij de vorige verkiezingen lieten hebben tien partijen een doorrekenen. Partijen klagen echter dat de modellen van het CPB niet alle effecten in ogenschouw zouden nemen, SP-leider Lilian Marijnissen weigerde het programma van haar partij te laten doorrekenen omdat ze een ‘boekhoudersdebat’ vreest.

De ‘weigeraars’ hadden echter buiten Wim Suyker, gepensioneerd medewerker van het CPB, gerekend. Hij rekende namelijk op eigen houtje hun plannen door en ontdekte dat al die partijen het overheidstekort – dat in 2028 zonder ingrijpen uitkomt op 3,6 procent – flink laten oplopen. Het opvallende is: de partijen die hun plannen wél voorlegden aan het CPB komen bijna allemaal op een láger begrotingstekort uit.