Ontmenselijking als oorlogstactiek: 'Zo krijgen leiders de bevolking achter zich'

Het is voor een mens het makkelijkst om één kant van het verhaal te zien in tijden van oorlog. Met als gevaar dat je je niet meer kunt inleven in mensen aan de andere kant van dat verhaal. Of nog erger: de ander niet meer als mens ziet.

Angst en onrust

Ook in Nederland zien we dat de oorlog polariseert. In de Joodse gemeenschap en moslimgemeenschap heerst meer angst en onrust. Drie Joodse scholen in Amsterdam kregen extra beveiliging. De veiligheid binnen moskeeën is opgeschroefd. Volgens het Centrum Informatie en Documentatie (CIDI) is het aantal meldingen van antisemitisme 'explosief' toegenomen.

Een onderzoek van marktonderzoekbureau Ipsos, dat werd gehouden onder duizend Nederlanders, laat zien dat 23 procent van de Nederlanders steun uitspreekt voor Israël, tegenover negen procent voor de Palestijnen. Daar berichtte de NRC over vorige week donderdag. Een kwart van de ondervraagden vindt dat Nederland geen partij zou moeten kiezen, 29 procent heeft geen mening.

Ons land is verdeeld. "De polarisatie in het Midden-Oosten zie je ook in West-Europa", zegt Kees Ribbens, senior onderzoeker aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust-, en Genocidestudies. "Weliswaar in een andere intensiteit, maar het leidt wel tot discussies en confrontaties. Mensen lijken niet meer bereid om met elkaar te spreken en die bereidheid lijkt nog minder dan die al was."

Vijand absolute kwaad

Volgens Ribbens zijn beeldvorming en propaganda tijdens oorlogen in de 20ste en 21ste eeuw gebaseerd op ontmenselijking. "De vijand is het absolute kwaad. In andere categorieën wordt daar nauwelijks over gesproken."

Een van de bekendste voorbeelden daarvan is, zegt hij, hoe nazi's Joden hebben neergezet. "Ze hadden het over onderkruipsels, over insecten die verdelgd moesten worden. Dat is hoe leiders de bevolking achter zich krijgen."

Ook in de oorlog tussen Israël en Hamas worden stereotypen en vooroordelen gebruikt. Zoals dat Hamas door Israël wordt afgeschilderd als de Islamistische Staat (IS). Of Israël dat door Hamas wordt neergezet als de bezetter.

Karikaturen

"Je probeert je tegenstander van iedere vorm van waardigheid te ontdoen", zegt historicus Peter Malcontent van de Universiteit Utrecht, specialist in het Israëlisch-Palestijns conflict. "Beide partijen schilderen elkaar af als karikaturen."

Word je continu aan één perspectief blootgesteld, dan ga je dat geloven en omarmen, blijkt uit verschillende studies over propaganda. Maar die 'frames' kloppen vaak niet helemaal, weet ook correspondent Olaf Koens, die er genoeg voorbij ziet komen.

Vergeleken met IS

Bijvoorbeeld Hamas dat wordt vergeleken met IS. Koens: "Die organisaties kunnen niet met elkaar door een deur, ideologisch gezien. Daarbij bestaat Hamas in de context van dit conflict. Hamas is Hamas en IS is IS. Je kunt ze niet met elkaar vergelijken alleen omdat ze barbaarse dingen doen."

"Hamas heeft kantoren in Turkije en Qatar. Dat hadden IS of Al-Qaeda niet", zegt Bart Wallet, hoogleraar Joodse geschiedenis. "Hamas verspreidt overduidelijk terreur, maar de organisatie zit anders elkaar. Hamas zit dieper in het internationale netwerk."

Agressieve indringers

Ook het frame van Hamas over Israël is niet zuiver. "Hamas noemt Israël in hun handvest de zionistische entiteit. Zionisten zijn in hun ogen agressieve indringers, racisten, kolonisten en anti-humaan", zegt Wallet. "Bij dat frame zijn veel kanttekeningen te maken. Israël is gesticht door overlevenden van bijvoorbeeld de Tweede Wereldoorlog, dus die mensen hadden niet zoveel te kolonialiseren."

Daarnaast kun je het frame ook terugzien in de beelden die Hamas toont. Wallet: "Ze laten beelden zien van burgerslachtoffers, maar niet van hoe de bombardementen de infrastructuur van Hamas raken. We krijgen daardoor een eenzijdig beeld van Gaza."

Bewust van bronnen

Door al deze frames ligt ontmenselijking op de loer. Niet alleen daar, maar ook hier in Nederland. Wil je dat voorkomen, dan kun je een aantal dingen doen.

"Wees je bewust van de bronnen die je raadpleegt", zegt Ribbens. "Kijk bijvoorbeeld niet steeds naar dezelfde nieuwszender, maar geef ook ruimte aan andere perspectieven. Ook perspectieven die je minder welgevallen."

Individuele mensen met gevoelens

Houdt daarnaast bij het lezen over oorlogen in gedachten dat het niet om cijfers gaat, maar om individuele mensen met gevoelens en gedachten.

En: leer leven met de complexiteit. "Je hoeft niet per se een kant te kiezen. Blijf je mening bepalen op basis van wat je leest, van gesprekken of discussies die je aangaat. Sta open voor andere geluiden en giet je mening niet in beton."

Dat is niet eenvoudig, juist omdat we empathie hebben en afschuw voelen over de daden en beelden die we hebben gezien. "De meeste Israëliërs en Palestijnen zijn op dit moment psychologisch niet in staat om zich in te leven in de ander. De geest is zo gevuld met eigen pijn dat er geen ruimte is om zelfs maar de pijn van de ander te erkennen", schreef de bekende historicus Yuval Noah Harari in dit interview.

Des te belangrijker dat de wereld dat wel doet. Koens: "Wanneer beide partijen de menselijkheid loslaten en de vijand niet meer zien als mens, wordt het alleen maar erger."