Iemands traanvocht bevat aanwijzingen over de ziekte van Alzheimer

‘Tranen zijn eigenlijk heel lieflijk”, zegt Marlies Gijs. „Veel lichaamsvloeistoffen zoals urine of bloed zien we snel als vies. Maar bij tranen hebben we dat niet.”

Marlies Gijs is biochemicus en doet onderzoek naar traanvocht. Bloedafnames om de gezondheid te controleren of ziektes te vinden zijn de normaalste zaak van de wereld. Maar traanvocht wordt nog niet op deze manier gebruikt.

Tijdens haar onderzoek in het Maastricht UMC+ kwam Gijs erachter dat er stoffen in traanvocht zitten waaruit is af te leiden of patiënten bepaalde neurologische aandoeningen hebben. Ze heeft onderzocht hoe met traanvocht een diagnose voor alzheimer is te stellen, in plaats van met de invasieve ruggeprik. Gijs is ook de oprichter van het Tear Research Network, waarin ze traanvochtonderzoekers wil samenbrengen.

Waarom is traanvocht nog zo weinig onderzocht?

„De analyse van tranen is technisch veel moeilijker dan van bloed. Want je hebt natuurlijk maar één druppel. Als je een bloedbepaling doet, heb je een heel buisje. Het is dankzij nieuwe technologie, dat we metingen kunnen doen met één druppel traan.

„We hebben hier op de afdeling nu ook een biobank voor tranen. Die verzamelen artsen in de reguliere zorg. Ze worden afgenomen als artsen willen weten of patiënten droge ogen hebben of niet. En wij vragen dan of we ze mogen bijhouden voor wetenschappelijk onderzoek.”

Hoe neem je traanvocht af?

„Het is heel makkelijk. Je vouwt een strookje filterpapier aan de bovenkant om en dat leg je in het onderste ooglid. Dat laat je daar vijf minuten zitten en dat absorbeert dan de traan.

„Om traanvocht af te nemen hoef je dus niet te huilen. Wij zijn geïnteresseerd in de basale tranen, de tranen die je oogoppervlak gezond houden en die je de hele dag door produceert. Als je gaat huilen gaan je ogen te veel water produceren en daar zijn de stofjes waarnaar we op zoek zijn in mindere mate in te vinden.”

Waarom produceren we tranen?

„Het oogoppervlak is het enige deel van je lichaam dat niet bedekt is door huid. Het is dus rechtstreeks in contact met virussen in de lucht. Tranen hebben een belangrijke verdedigingsfunctie. Ze voeren stofjes en virussen weg.

„Tranen zorgen er ook voor dat voedingsstoffen uit het bloed bij het hoornvlies en het oogoppervlak terechtkomen. Het hoornvlies waardoor je kijkt, het transparante deel van je oog, heeft zelf geen bloedvaten. Anders zou je alles in het rood zien.

„Je tranen vervoeren dus voedingsstoffen uit de bloedvaatjes die in contact staan met je traanklier. Die klier zit onder je wenkbrauw, aan de buitenkant van je oog. Door knipperen gaan je tranen van de buitenkant naar de binnenkant van je oog. In je ooghoek heb je een puntje en daar wordt het weggevoerd.”

Met welke stofjes kun je alzheimer diagnosticeren?

„Er zitten twee eiwitten in die specifiek zijn voor de ziekte van Alzheimer: amyloïde en het tau-eiwit. Dit zijn de eiwitten die bij alzheimer veel in de hersenen voorkomen en gaan samenklonteren. Hierdoor kunnen je hersencellen niet meer goed functioneren en gaat je geheugen achteruit.

„Normaal kun je alzheimer alleen vaststellen door een hersenvochtbepaling te doen. Hersenvocht zit ook in je ruggegraat. Dit kan je dus afnemen met een ruggeprik. Maar zo’n prik is heel invasief. Er is een risico op complicaties en veel ouderen nemen bloedverdunners waardoor er ook kans is op bloedingen. Patiënten hebben ook vaak hoofdpijn erdoor. Het is niet zo maar een bloedprikje, het is echt belastend.”

Hoe komen die alzheimereiwitten in de tranen terecht?

„Je ogen en je hersenen zijn nauw met elkaar verbonden. Tijdens de embryonale ontwikkeling vormen de ogen zich uit uitstulpingen van de hersenen. Ze zijn op dezelfde manier opgebouwd, met zenuwlaagjes en zenuwcellen enzovoorts. Maar het is niet zo dat hersenvocht direct in je ogen terechtkomt. We weten niet waarom we in het traanvocht dezelfde stofjes zien. Het zou kunnen dat de eiwitten amyloïde en tau lokaal in het oog geproduceerd worden, net als in de hersenen. Maar het kan ook via het bloed in je ogen terechtkomen.”

Zijn die eiwitten een zekere manier om alzheimer vast te stellen?

„Het is geen waterdichte diagnose. Het is een heel sterke indicatie.”

Is er een behandeling voor?

„Nee. Patiënten krijgen wel een symptomatische behandeling om hun geheugen te versterken en de klachten wat te verminderen, maar er is geen behandeling die de ziekte kan genezen. De ziekteprocessen in de hersenen bij alzheimer beginnen vaak al tien of twintig jaar voor de eerste symptomen. Dus als patiënten klachten krijgen is er al veel gebeurd in de hersenen. Er is dan al zo veel schade aan die cellen dat je het bijna niet meer kan wegnemen.

„Maar hoe eerder je de diagnose hebt, hoe beter. Dan kun je ook de patiënten eerder geruststellen, de klachten behandelen, mantelzorg inschakelen. Mensen komen bij de huisarts als ze geheugenklachten hebben. Voor je de diagnose alzheimer krijgt… dat duurt vaak maanden, soms jaren. Een traanafname kan bij de huisarts.

„Met traanvocht zou je ook aan screening kunnen denken. Bijvoorbeeld alle vijftigers, net zoals er gescreend wordt op borstkanker. Dan krijg je wel een ethisch vraagstuk: wil je überhaupt weten dat je over tien of twintig jaar alzheimerklachten gaat krijgen als je het toch niet kan behandelen? Maar we gaan ervan uit dat er wel geneesmiddelen gaan komen, want er wordt heel veel onderzoek naar gedaan.”

Willen jullie ook kijken of je andere ziektes kan vinden in traanvocht?

„Ja. Toen ik begon met het alzheimeronderzoek, benaderden neurologen mij ook meteen met de vraag of ik ook kon kijken naar parkinson en de ziekte van Huntington. Zij zijn allemaal op zoek naar een alternatief voor de ruggeprik.

„We hebben veelbelovende resultaten behaald bij de ziekte van Huntington, een genetische neurologische aandoening. Hierbij zien we in het traanvocht het eiwit Huntingtine. Daarvoor hebben we ook een detectiemethode ontwikkeld en een patent ingediend.”

Wat zou je nog willen onderzoeken?

„Ik zou nog meer fundamenteel onderzoek willen doen naar de uitwisseling tussen bloed en tranen, in de gezonde situatie maar ook bij bepaalde ziektes. Dat kan ons inzicht geven in een mogelijke behandeling van neurologische aandoeningen, omdat je ook meer leert over de ziekte zelf. Een hypothese is dat bij alzheimer de bloed-breinbarrière verstoord is. En we denken bijvoorbeeld dat bij alzheimer ook de bloed-traanbarrière verstoord kan zijn. Ik ga heel mijn carrière nog wel kunnen vullen met traanvochtonderzoek.”