Aan de Wageningse universiteiten waait een nieuwe wind. Jarenlang domineerden de agro-industrie en de boeren er het discours. Het mantra was dat Nederland de voedselproducent van de wereld moest zijn. Zoveel mogelijk produceren, tegen zo laag mogelijke prijzen.

Met de komst van bestuursvoorzitter Sjoukje Heimovaara in 2022 is een verandering ingezet. ‘We produceren te veel voor ons kleine land,’ zei ze in een interview. En bij de opening van het vorige academisch jaar zette Heimovaara de toon toen ze opmerkte dat ‘de wereld veel last van ons heeft’. Daarmee doelde ze op vervuiling door de chemische industrie, ontbossing, het verlies aan biodiversiteit, de uitstoot van CO2 door gebruik van fossiele grondstoffen, de verzuring van de wereldzeeën, het gebrek aan zoet water, de veel te hoge stikstofuitstoot in Nederland. Ze noemde het de grote opgave van deze tijd om ‘binnen de planetaire grenzen te leven’.

Vandaag wordt het nieuwe academisch jaar geopend en ook ditmaal gaat het over het overschrijden van de grenzen van wat de aarde aan kan. Is er eigenlijk nog wel zicht op een duurzame toekomst? 

‘Landbouwbeleid is hét voorbeeld van cliëntelisme’

Keynote speaker is Jeroen Candel, universitair hoofddocent Landbouw- en Voedselbeleid. Net als Heimovaara behoort hij tot een nieuwe generatie Wageningers. De afgelopen jaren groeide hij uit tot luis in de pels van de universiteit én daarbuiten. In de Tweede Kamer, het Europees Parlement en in binnen- en buitenlandse media treedt hij op als fel criticus van de huidige status quo in het landbouwdebat. Het onderwerp van zijn lezing: ‘Voedselbeleid op een kruispunt: tijd om moeilijke beslissingen te nemen.’

De 34-jarige bestuurskundige won in 2016 de G.A. van Poeljeprijs voor zijn proefschrift Putting food on the table, over Europees voedselzekerheidsbeleid en de manier waarop politici de angst voor voedseltekorten gebruikten om hervormingen tegen te houden en de status quo te behouden.

Aan de wand van zijn kamertje bij de afdeling Public Administration and Policy Group hangt een poster van Loesje met de tekst: ‘Gaan we over op kringlooplandbouw of blijven we nog even in cirkeltjes praten’. Op tafel liggen stapels boeken, waaronder de bundel Tien miljard monden, hoe we de wereld gaan voeden in 2050 die hij samenstelde met universitair docent Agrarische en Milieugeschiedenis Ingrid de Zwarte . Het voorwoord was van Louise Fresco, voormalig bestuursvoorzitter van Wageningen University & Research (WUR), zoals de universiteit voluit heet. 

In 2019 uitte hij openlijke kritiek op Fresco. Zij trad toen toe tot de raad van commissarissen van producent van bestrijdingsmiddelen Syngenta. Candel vond dat ze als boegbeeld van de universiteit die functie niet had moeten aanvaarden. 

Waar Candel in de clinch lag met Fresco, wordt zijn tegengeluid wel omarmd door de huidige bestuursvoorzitter van Wageningen. In de aanloop naar zijn optreden bij de opening van het academisch jaar sprak Candel met Follow the Money. 

Waarom zag u het commissariaat bij Syngenta van voormalig bestuursvoorzitter Fresco als een probleem?

‘Het ging me niet zozeer om Louise persoonlijk, maar ik vind dat je als universiteitsbestuurder een onafhankelijke, publieke rol hebt. Die moet je bewaken. Dat gaat niet samen met een bestuursfunctie voor een private partij, ongeacht of die pesticiden produceert of iets anders.’ 

Fresco zei destijds dat door haar samenwerking met Syngenta ‘grote slagen’ gemaakt konden worden en ook dat ze als commissaris geen onderdeel was van het bedrijf. 

‘Als bestuurder ben je dat natuurlijk wel degelijk. Ze heeft het onafhankelijke wetenschappelijk debat te faciliteren en te waarborgen.’

Heeft u het meningsverschil uitgepraat? 

‘Later hebben we op haar kamer een gesprek gehad en we agreed to disagree.’

Het commissariaat van Fresco staat niet op zichzelf. Al jaren krijgt de universiteit kritiek van zowel studenten als medewerkers: Wageningen zou bij de agro-industrie op schoot zitten. De universiteit werd opgenomen in de ‘Agribusiness database’ van DeSmog, een internationaal onderzoeksplatform dat de strijd heeft aangebonden tegen misinformatiecampagnes rondom klimaatverandering. Wageningen staat op de lijst tussen de chemiereuzen BASF en Bayer. DeSmog wijst op de verwevenheid tussen de universiteit en het bedrijfsleven. 

De universiteit bestaat sinds 1997 uit een publieke en een commerciële tak. Die laatste afdeling moet de eigen broek ophouden en werkt in opdracht van en samen met onder andere veevoerfabrikanten, pesticideproducenten en de Europese boerenlobbyclub Copa-Cogeca. Candel: ‘In principe vind ik het prima als individuele wetenschappers samenwerken met bedrijven. Mits ze zich aan gedragscodes over wetenschappelijke integriteit houden.’

Candel ziet wel langzaam iets veranderen in de samenwerking tussen de WUR en het bedrijfsleven. ‘Wageningen heeft een sterke traditie van techno-optimisme,’ zegt hij. ‘Het geloof dat technologische innovatie alle problemen het hoofd kan bieden. Nu is de gedachte dat we voor sociale en politieke systeemuitdagingen staan en dat we naast technologische oplossingen ook moeten nadenken over een hele andere vorm van landbouw. Over duurzame oplossingen, het veranderen van consumptiepatronen, minder vlees, noem maar op. Dat is deels op het conto van Fresco’s opvolger Sjoukje Heimovaara te schrijven.’

Vorig jaar bent u twee petities gestart: vóór de Europese natuurherstelwet en de nieuwe pesticidenwetgeving, beiden onderdeel van de Europese Green Deal. Wat is uw rol als wetenschapper? Kan een wetenschapper ook een activist zijn? 

‘Ik vind dat het onze rol is om onze zorgen over te brengen aan het grotere publiek. Als er in het publieke discours dingen gezegd worden die ver verwijderd zijn van de wetenschap, moeten we ons uitspreken.’

Ver verwijderd van de wetenschap of van de feiten?

‘Kijk, feiten zijn altijd betwistbaar en ook binnen de wetenschap is er debat. Maar er zijn onderwerpen waar vrij sterke consensus over is. En de noodzaak om minder pesticiden te gebruiken is er een van. Als wetenschapper vind ik het mijn taak om tegenwicht te bieden aan de lobby van de industrie, die vrij succesvol de agenda in Brussel weet te beïnvloeden.’ 

Candel sprak in januari van dit jaar het Europees Parlement toe over de pesticidenverordening. Hij was gevraagd door de organisatoren van het Europese burgerinitiatief ‘Save Bees and Farmers’. Zij willen dat het pesticidengebruik in 2030 met 80 procent verminderd is, in plaats van met de helft. Candel is teleurgesteld dat politici – van links tot rechts – niet leken te luisteren naar zijn betoog, maar bleven vasthouden aan het argument dat verminderd pesticidengebruik de voedselzekerheid in gevaar brengt en dat dit soort maatregelen het boeren onmogelijk maken. Ondeugdelijke argumenten, volgens Candel. ‘Het leek wel of ik in de film Don’t look up was beland.’

Boeren klagen dat het Europese en Nederlandse landbouwbeleid te top-down is. Is dat terecht?

‘Luister, landbouworganisaties hebben altijd toegang tot Europees en Nederlandse beleidsmakers gehad, meer dan wie ook. Ze hebben altijd aan tafel gezeten, en zijn daarom medeverantwoordelijk voor het beleid van de afgelopen decennia. Ze hadden twintig jaar geleden al moeten beginnen met de verduurzaming van de landbouw, maar er is gewoon te weinig gebeurd. Daarom moeten we nu draconische maatregelen nemen. De problemen zijn in al die jaren nog veel groter geworden en daar komen gerechtelijke uitspraken over stikstof nog bovenop.’ 

Candel wijst erop dat de landbouw, en de intensieve veehouderij in het bijzonder, de grootste veroorzaker van biodiversiteitsverlies is. ‘Als je de klimaat- en biodiversiteitscrisis echt wilt aanpakken, ontkom je er niet aan om de manier waarop we nu voedsel produceren en consumeren fundamenteel te herzien. Dat besef is nog onvoldoende ingedaald.’ 

Maar de Europese Commissie heeft toch de Green Deal en als onderdeel daarvan de van-boer-tot-bord-strategie en de natuurherstelwet gelanceerd? 

‘Ja, dat klopt. De Europese Commissie is de enige overheidsorganisatie die het probleem echt doorziet en met concrete voorstellen komt om het anders te doen.’ 

En in Nederland? 

‘Hier voerden opeenvolgende kabinetten een heel gefragmenteerd beleid. Problemen met stikstof, het klimaat en waterkwaliteit worden anders dan bij de Commissie niet als samenhangende dossiers gezien.’

De Green Deal ligt onder vuur. De christendemocratische fractie in het Europees Parlement verzet zich tegen een aantal onderdelen van de voorstellen van Timmermans. Manfred Weber, de Duitse fractievoorzitter, noemde de natuurherstelwet ‘een door en door slecht voorstel’. Na een bloedstollende stemming nam het Europees Parlement de wet in juli op het nippertje aan, maar de tekst werd onder druk van de christendemocraten sterk afgezwakt.

Hoe komt dat?

‘Landbouw is de enige economische sector waar politici met een direct belang meebeslissen over het beleid. Dat heet agrarisch exceptionalisme. Neem bijvoorbeeld Jan Huitema. Hij zit namens de VVD in het Europees Parlement, voert actief oppositie tegen de pesticidenverordening en de natuurherstelwet. Daarnaast heeft hij een melkveehouderij in Friesland en ontvangt hij Europese landbouwsubsidies. Landbouwbeleid is hét voorbeeld van cliëntelisme, waarin electorale steun wordt geruild voor soepele normen en subsidies.’ 

‘Wat de overheid zou moeten doen is bindende langetermijnwetgeving maken. Dat probeerde Timmermans met de Green Deal. Zo geef je ook duidelijkheid aan boeren over wat er van hen verwacht wordt.’

BBB-senator Gert-Jan Oplaat is de nieuwe voorzitter van de landbouwcommissie in de Eerste Kamer. In het dagelijks leven is hij sinds jaar en dag lobbyist van de kippenslachterijen in Nederland en sinds kort vertegenwoordiger van de Europese pluimveekoepel in Brussel. 

‘Bizar vind ik dat. Echt bizar. Dat kan toch niet? We hebben het nog niet gehad over regulatory capture. Dat is de invloed van de industrie op onze democratische instituties. Het ministerie van Landbouw is nog steeds bezig met het pleasen van boeren. Pleasen is misschien een groot woord, ze proberen vooral uit alle macht nieuwe boerenprotesten te voorkomen.’

Maar waarom vindt u dat Oplaat niet voorzitter van de landbouwcommissie kan zijn? 

‘Ik vind het uitermate risicovol, misschien zelfs gevaarlijk, als mensen die bepaalde particuliere belangen behartigen, en die baat hebben bij in stand houden van beleid, aan de knoppen zitten van datzelfde beleid. Zeker als je ziet voor welke uitdagingen we staan.’ 

Dus hij zou moeten terugtreden als voorzitter? 

‘Ja. Al gaat het niet alleen maar om het voorzitterschap van die commissie. Ik vind het vrij bizar hoeveel politici met een direct belang in de landbouw vertegenwoordigd zijn in de waterschappen, Provinciale Staten, senaat en Tweede Kamer. En daar meebeslissen en meestemmen over de toekomst van ons landbouwbeleid. Dat gaat al zeventig jaar zo.’

Dit voorjaar stond in het teken van de onderhandelingen tussen landbouwminister Piet Adema en de agrarische sector over een ‘landbouwakkoord’ dat toekomstperspectief aan de boerensector moest geven. In juni stapte de grootste boerenorganisatie – LTO Nederland – uit de onderhandelingen, waarmee die mislukten. Candel is niet verbaasd over die vastgelopen gesprekken. ‘Jarenlang heeft de overheid niet willen sturen en het primaat aan de agro-industrie en de boeren overgelaten. Dat loopt nu op zijn einde omdat we te maken hebben met biodiversiteitsverlies, overmatige stikstofuitstoot, waterkwaliteit die onder sterke druk staat, en dat alles hebben ze niet kunnen bijstellen binnen de polderstructuur. De overheid moet nu veel sterker gaan ingrijpen.’ 

Candel verbaast zich over het feit dat minister Adema namens het kabinet verantwoordelijkheid wil nemen om boeren toekomstperspectief te bieden. ‘Waarom is het aan de politiek om een nieuw verdienmodel voor de landbouw te verzinnen? Volgens mij is het aan ondernemers zelf en als er geen goed verdienmodel meer is, dan is er wellicht voor sommigen van hen geen toekomst. De politiek zou een andere rol moeten spelen: kaders scheppen en boeren helpen met de transitie naar een duurzame landbouw, maar niet meer dan dat.’

Onlangs sprak Follow the Money met Roy Meijer, de voorzitter van het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt. Meijer, die zelf een grote melkveehouderij runt, zat ook aan tafel bij de onderhandelingen. Hij toonde zich teleurgesteld toen de onderhandelaars van LTO wegliepen. Meijer maakt zich zorgen dat het, onder andere door de toegenomen polarisatie in de Nederlandse samenleving, niet zal lukken om alsnog tot een akkoord te komen.

Is die toegenomen polarisatie erg? 

‘De polarisatiekaart wordt steeds vaker getrokken. Maar de vraag zou volgens mij moeten zijn: moeten we überhaupt met z'n allen tot consensus willen komen? De Duitse filosoof en socioloog Jürgen Habermas is een groot voorstander van consensus. Zijn ideaal van het democratische proces is: lang met elkaar overleggen, waarna iedereen zich in de uitkomst van dat proces kan vinden. Dat zie je bijvoorbeeld terug in het Nederlandse gepolder.’

‘De christendemocraten, waaronder het CDA, zijn veel te lang lippendienst blijven bewijzen aan de boeren’ 

‘Aan de andere kant heb je de Belgische politiek filosoof Chantal Mouffe die zegt: het is de essentie van politiek dat er conflict is, dat we het soms niet met elkaar eens worden. En dat het zaak is dat te kanaliseren, zonder oorlog te voeren. Ik ben meer van die tweede school. We zien nu politisering van het landbouwdebat en dat is denk ik een voorwaarde voor verandering.’ 

Politieke wetenschappers voorzien al langer dat de groene transitie een nieuwe politieke breuklijn wordt. Die voorspelling lijkt volgens Candel uit te komen. ‘Het is belangrijk dat verkiezingen over belangrijke thema’s gaan. De groene transitie wordt nu voor het eerst een van de grootste verkiezingsthema's: Caroline van der Plas en Frans Timmermans staan op dit onderwerp lijnrecht tegenover elkaar.’

Was het beter geweest als Frans Timmermans zijn termijn in Europa had afgemaakt? 

‘Timmermans is in Brussel vaak beslissend geweest, hij heeft allerlei wetgeving ondanks felle oppositie over de streep weten te trekken. Nu een aantal onderdelen van de Green Deal – de pesticidenwet en de natuurherstelwet – in de cruciale eindfase zitten, wordt het een probleem dat hij er niet meer is. Wopke Hoekstra neemt het nu waarschijnlijk deels van hem over. Hij heeft nooit veel affiniteit getoond met het onderwerp.’ 

‘Maar het grotere probleem is dat de rest van de Commissie de Green Deal, en dan met name de natuurherstelwet en de boer-tot-bord-strategie, onvoldoende heeft gesteund. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen heeft weinig leiderschap getoond op dit dossier. Ze is een christendemocraat en heeft zich tot nu toe niet uitgesproken over het verzet van haar partijgenoten van de christendemocratische fractie in het Europarlement tegen de Green Deal.’ 

Ook het CDA verzette zich zowel in Brussel als in Den Haag jarenlang tegen aanscherpingen van het natuurbeleid. Onlangs nog sprak Europarlementariër Esther de Lange zich uit tegen de natuurherstelwet en Hoekstra wilde heronderhandelen over de stikstofparagraaf in het coalitieakkoord. In de meest recente peiling van I&O Research staat het CDA op slechts drie zetels. 

Maar Candel ziet bij de nieuwe generatie CDA’ers wél een oprechte poging tot koerswijziging. Kamerlid Derk Boswijk kwam met een nieuwe landbouwvisie. Candel: ‘Dat was naar CDA-maatstaven een heel progressief verhaal. Ik was er wel positief over. Maar Boswijk heeft zijn grootste strijd te leveren binnen zijn eigen christendemocratische “familie” . Er zijn ook prominente CDA'ers die de BBB-stemmers terug willen winnen en willen inspelen op het boerensentiment.’

Ook in Europa kijkt men naar Nederland en de BBB. De Duitse fractievoorzitter van de christendemocraten in het Europarlement verzet zich nu tegen de Green Deal in de hoop BBB-achtige partijen de wind uit de zeilen te nemen. Is dat een winnende strategie? 

‘Nee, het is een doodlopende weg. De christendemocraten, waaronder het CDA, zijn juist veel te lang lippendienst blijven bewijzen aan de boeren. Jarenlang hebben ze tegen hun agrarische achterban gezegd dat ze hun bedrijven kunnen uitbreiden, waardoor we nu tegen grenzen aanlopen. Maar de biodiversiteitscrisis gaat niet weg. En vergeet niet dat er gewoon wettelijke verplichtingen en internationale afspraken zijn. We moeten daar iets mee. Je kan het niet meer op de lange baan schuiven. Dat keert zich uiteindelijk tegen de christendemocraten.’ 

Candel houdt het komende jaar zijn hart vast als het gaat om de verduurzaming van de landbouw. ‘De macht van de agrarische lobby is groot. De Nederlandse én Europese verkiezingen worden de spannendste in jaren.’