De Legal Intelligence Group, een Moskovitisch advocatenkantoor, is niet te spreken over de ceo van sportwagenfabriek Spyker: Victor Muller komt zijn afspraken niet na. En dat is vervelend voor hun cliënt, een fervent liefhebber van luxe sportauto’s en eigenaar van een van de grootste Spyker-collecties. Hun cliënt heeft eind december 2013 nog eens twee auto’s bij Spyker besteld.

Maar dan begint Muller moeilijk te doen. Hij beweert de auto’s niet te kunnen leveren, omdat de cliënt van de Legal Intelligence Group op een EU-sanctielijst staat. De juristen zijn verbolgen: Muller verwart hun cliënt met diens oudere broer. Ze dreigen met contractuele boetes..

Muller draait bij, en biedt nog diezelfde dag zijn excuses aan. Hij heeft navraag gedaan bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, en inderdaad: de koper van de twee Spykers staat niet op de sanctielijst, zijn broer wel. Muller vertelt de juristen dat hun cliënt zijn nieuwe sportwagen binnenkort in Monaco kan ophalen.

Boris Rotenberg kan zijn verzameling Spykers alsnog uitbreiden

De missie is geslaagd: Boris Rotenberg – want hij is de man die de juristen van Legal Intelligence Group aan het werk heeft gezet – kan zijn verzameling Spykers alsnog uitbreiden.

Maar dan gaat Spyker failliet. Met een kunstgreep weet Muller het faillissement van Spyker ongedaan te maken. Hij mailt Boris Rotenberg dat in januari 2015, nog geen jaar na de annexatie van de Krim. Muller zit verlegen om geld om de productie van luxe sportauto’s te hervatten. 

Hij stelt Boris voor om samen in zee te gaan. ‘Ik hoor zeer graag van je of je mijn zakenpartner wilt worden en hoop dat we een langlopende samenwerking ontwikkelen in de komende jaren. Met hoogst persoonlijke groet, Vic.’ 

Vijf jaar later maakt Spyker bekend dat het, met hulp van onder meer Boris Rotenberg, drie nieuwe modellen gaat produceren. Boris staat dan nog niet op de Europese sanctielijst, dankzij zijn Finse paspoort. Zijn oudere broer Arkady staat daar sinds 30 juli 2014 wel op, als gevolg van de annexatie van de Krim.

Dat was de eerste keer dat de relatie tussen Muller en Boris publiek werd. Dat hun contact veel langer teruggaat, blijkt uit The Rotenberg Files, een journalistiek onderzoek waaraan Follow the Money meewerkt. Samen met zestien andere media analyseerde Follow the Money drie maanden lang de gelekte documenten, en ontdekte hoe de oudste vrienden van Poetin met allerlei trucs de sancties probeerden te omzeilen.

Zijn Finse paspoort ten spijt zou Boris in 2022, na de inval in Oekraïne, alsnog hetzelfde lot wachten als zijn oudere broer, die na de annexatie van de Krim in 2014 al op de sanctielijst van de Europese Unie belandde.

Wie zijn de Rotenbergs?

Leningrad, jaren zestig. Arkady Rotenberg (12) ging op judo. Hij bleek een natuurtalent te zijn, en viel al snel in de prijzen bij jeugdtoernooien. 

Op een dag zat er een nieuwe leerling in zijn judoklas, een driftig jongetje. Ze hadden hetzelfde gewicht, en daarom oefende Arkady veel met de nieuweling. Een vriendschap voor het leven ontpopte zich. De naam van Arkady’s nieuwe vriend en sparringpartner: Vladimir Poetin. Ook tussen broer Boris en Vladimir klikte het.

Met de opmars van Poetin in het Kremlin groeide de welstand van zijn judo- annex jeugdvrienden. Gedurende Poetins heerschappij zouden ze ettelijke miljarden verdienen met zeer lucratieve aanbestedingen van de Russische overheid, vooral voor Gazprom.

Arkady kreeg dankzij Poetin aan de lopende band niet-aanbestede opdrachten. De kers op de taart: de Olympische Winterspelen in Sochi

Vanaf 2008 begon Arkady Rotenberg munt te slaan uit zijn relatie met Poetin. Voor nog geen 350 miljoen dollar kocht hij vijf constructiebedrijven van Gazprom, die samen een jaaromzet van 1,7 miljard dollar genereren. Een koopje.

Die constructiebedrijven bracht hij onder in een nieuwe onderneming, Stroygazmontazh. Dat legt zich toe op de aanleg van gaspijpleidingen voor Gazprom. Kort na de oprichting kreeg Stroygazmontazh de eerste grote opdracht: de aanleg van een gaspijpleiding van Rusland naar Duitsland, via de Baltische zee: de Nord Stream.

Dit soort niet-aanbestede opdrachten kreeg Arkady aan de lopende band, dankzij Poetin. De kers op de taart: de Olympische Winterspelen van 2014 in Sochi. Arkady’s bedrijven ontvingen 10 miljard dollar voor het aanleggen van infrastructuur voor de Winterspelen.

Friends with benefits

De bedrijven van de Rotenbergs inhuren voor een klus was niet goedkoop, weet Bill Browder. Hij was een van de eerste westerse investeerders die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie actief werd in het nieuwe Rusland. Met zijn hedge fund Hermitage Capital investeerde hij onder meer in staatsondernemingen.

Als minderheidsaandeelhouder van Gazprom zocht Browder naar manieren om zijn aandeel in waarde te laten stijgen, en bij Gazprom vloeide het geld aan alle kanten weg, bijvoorbeeld naar de Rotenbergs. ‘De broers waren Gazproms vaste aannemers voor de aanleg van pijpleidingen, maar zij vingen daar drie keer zoveel voor als marktconform was.’

Anders Aslund gaat een stap verder. De Zweed werkte in de jaren tachtig als diplomaat in Moskou, en in de jaren negentig als economisch adviseur voor de regering-Jeltsin. Hij stelt: ‘Gazprom heeft meer weg van een crimineel syndicaat dan van een legaal bedrijf, en de EU zou het als zodanig moeten bejegenen.’ Hij ziet Gazprom vooral als een slush fund voor Poetins vriendjes.

Volgens de Ruslandkenner zijn Poetins kompanen in drie cirkels te verdelen. De eerste cirkel zijn z’n KGB-kameraden uit Sint-Petersburg, de zogeheten siloviki. De compagnons van Poetin die Russische staatsondernemingen runnen, vormen de tweede cirkel. De Rotenbergs behoren tot de derde cirkel: de bevriende zakenmannen die onder Poetins bewind miljardair zijn geworden doordat ze lucratieve overheidsopdrachten in de wacht sleepten.

Die laatste groep fungeert volgens Aslund als Poetins schild en financier. Nadat het nieuws over Poetins exorbitante paleis aan de Zwarte Zee naar buiten kwam, probeerde Arkady Rotenberg de rel in de kiem te smoren door te beweren dat het paleis niet van Poetin was, maar van hem.

‘Poetins systeem is gestoeld op vertrouwen en loyaliteit, niet op competentie,’ stelt Aslund. ‘Gazprom is de voornaamste bron van inkomsten voor Poetin en zijn vrienden. Ze kleden het bedrijf gaandeweg uit.’

Aan sancties kun je ontsnappen

De VS plaatsten de Rotenbergs in 2014 op hun sanctielijst na de annexatie van de Krim. Dat schiep tal van complicaties voor de broers, die koortsachtig hun rijkdommen probeerden te verhullen: ze hadden veel te verliezen. Die opzet slaagde: Forbes schatte het gecombineerde vermogen van de broers dit jaar op bijna vijf miljard dollar. 

Inmiddels is Poetin een nieuwe oorlog in Oekraïne begonnen, die talloze vermoorde burgers en verwoeste steden oplevert. Terwijl het Westen de slippendragers van de Russische president in hun portemonnee poogt te raken, is de vraag hoe de leden van Poetins binnenste kring sancties wisten te vermijden, prangender dan ooit.

Een verzameling gelekte documenten laat zien hoe ze daarin slaagden. De documenten tonen aan dat de hulp van een klein leger westerse advocaten, bankiers en zakelijke dienstverleners daarbij cruciaal was. Deze zogeheten enablers hielpen de Rotenbergs hun bezittingen veilig te stellen.

Analyse van de gelekte documenten laat zien hoe deze medeplichtigen dat voor elkaar kregen. Centraal staat Maxim Viktorov, een 50-jarige advocaat en asset manager uit Moskou, wiens managementbedrijf Evocorp en advocatenkantoor Legal Intelligence Group essentieel waren bij het coördineren van de wereldwijde zaken van de Rotenbergs nadat ze op de sanctielijsten waren beland. Daaronder viel ook het veiligstellen van een aantal prijzige sportwagens van het Nederlandse merk Spyker. 

Op het oog is Viktorov een weinig invloedrijke speler: zijn voornaamste claim to fame is zijn passie voor zeldzame Italiaanse violen. In 2009 betaalde hij naar verluidt 3,9 miljoen dollar voor een 18e-eeuws exemplaar.

Pas nu blijkt dat Viktorov zich inmiddels al bijna een decennium inspant om de Rotenbergs uit de wind te houden. Uit de gelekte documenten konden we destilleren hoe hij daarbij te werk ging.

Trucs uit het handboek voor sanctie-omzeiling

The Rotenberg Files geven het geraffineerde schaakspel tussen sancties en gesanctioneerden in detail weer. Wanneer de ene bankrekening wordt gesloten, wordt een andere geopend, niet-gesanctioneerde familieleden worden katvangers en werpen zich op als de eigenaar van een jacht of villa, er worden complexe eigendomsstructuren opgetuigd, vennootschappen worden aan de lopende band hernoemd, eigendomsstructuren worden complexer gemaakt als tegenzet na een nieuw sanctiepakket of vragen van toezichthouders.

Viktorov gebruikte daarvoor een team van juristen en vermogensbeheerders, en zette daarnaast veel westerse enablers in.

Truc 1: zet katvangers in

Familieleden en andere vertrouwelingen als katvanger inzetten is een klassieke methode om sancties te omzeilen, en om de ware eigenaar van roerend of onroerend goed te verhullen. In feite functioneren de Rotenbergs als stromannen voor Poetin, zoals bij zijn paleis aan de Zwarte Zee. Op hun beurt hebben de Rotenbergs mensen nodig die op papier eigenaar zijn van wat in feite onder hun vermogen valt.

In The Rotenberg Files passeren een lijfwacht, een schoonheidsspecialist en familieleden van de Rotenbergs de revue als katvangers. Zeer eenvoudig, maar o zo effectief.

Het memo beschrijft een ingewikkeld plan voor bedrijfsherstructurering, tevens een manier om sancties tegen te gaan

Een paar maanden nadat de broers in 2014 sancties van de VS kregen opgelegd, ontving Viktorov een directe instructie van Roman Rotenberg, de zoon van Boris: ‘We moeten documenten bespreken en voorbereiden,’ schreef hij. Bijgevoegd zat een memo met de kop ‘DOEL: OPHEFFEN SANCTIES’.

Het memo beschrijft een ingewikkeld bedrijfsherstructureringsplan, tevens een manier om sancties tegen te gaan. De operatie is bedoeld om het belang van de gebroeders Rotenberg in de Helsinki Halli te behouden, een grote Finse arena waar concerten en sportevenementen plaatsvinden.

Het plan moet met absolute discretie worden uitgevoerd: ‘Deze documenten moeten door een vertrouwde advocaat van de familie worden opgesteld en niemand mag van het bestaan ervan weten,’ staat in het memo.

Het plan had aanvankelijk succes: de familie Rotenberg slaagde er jarenlang in om via Boris’ zoon Roman hun aandeel in de arena te behouden. Maar dan belandt ook Roman op de sanctielijst; daar is de truc niet tegen bestand.

Truc 2: verhuis vennootschappen naar coulanter jurisdicties

Wanneer toezichthouders lastige vragen gaan stellen over bedrijven die in bezit zijn van de Rotenbergs, past Viktorov een nieuwe truc toe. In 2016 verlangt de BVI Financial Services Authority – de financiële waakhond van de Britse Maagdeneilanden en doorgaans niet de meest strenge toezichthouder – van financieel dienstverleners dat zij voortaan bedrijven waarvan de eigenaar onder de Amerikaanse sancties valt, als klant weigeren.

ILS Legal Services, een Panamees bedrijf dat Viktorov al langer helpt de bezittingen van de Rotenbergs veilig te stellen, trekt vervolgens aan de bel, en wil van achttien bedrijven weten wie er nu echt achter zitten. Viktorov en zijn team hebben geen zin in zulke lastige vragen. Hun oplossing: ze verhuizen de handel naar minder veeleisende jurisdicties.

Die verplaatsing was voor Boris Rotenberg van eminent belang. In een van de brievenbusfirma’s was zijn jacht ondergebracht

Ditmaal zoekt Viktorov het dichter bij huis: Cyprus. Uit de gelekte mails blijkt dat Viktorov en zijn team acht van de achttien brievenbusbedrijven van de Britse Maagdeneilanden naar het eilandje in de Middellandse Zee verhuizen. 

Voor Boris Rotenberg was deze verplaatsing van eminent belang. In een van die brievenbusfirma’s was zijn jacht, de Rahil, ondergebracht. (De Rahil is overigens gebouwd in Makkum, door scheepswerf Bloemsma & Van Breemen. Nederland telt een aantal bekende bouwers van superjachten, bij wie ook Russen graag bestellingen plaatsen.)

Irene Kenyon, een oud-medewerker van het Amerikaanse ministerie van Financiën, beschrijft Cyprus als ‘een belastingparadijs’ voor de Russen. Het was ‘hun zwarte doos, waar ze zaken konden registreren en bezittingen verbergen. Het was een rechtsgebied vol geheimen’.

Truc 3: maak structuren complex en ondoorzichtig

Een jurisdictie waar Viktorov minder vragen verwacht, is het moederland zelf. Evocorp beheert in Rusland zogeheten ‘gesloten beleggingsfondsen’. Deze investeringsvehikels, in het Russisch afgekort tot ZPIF, worden onder de Russische wet niet als rechtspersonen beschouwd, hoeven hun aandeelhouders niet bekend te maken, kunnen niet failliet gaan en hun activa kunnen niet in beslag worden genomen.

De heimelijke aard van de ZPIF’s en de onvolledige Russische bedrijfsadministratie maken het moeilijk te achterhalen wie de werkelijke eigenaar is of welke activa ze bezitten. 

En dat is precies de bedoeling. 

Maar in de gelekte e-mails zit een zeldzame vondst: notulen van een vergadering van juli 2017 bij de Centrale Bank van Rusland. Uit dat document blijkt dat dertien ZPIF’s die door Viktorovs bedrijf Evocorp werden beheerd, eigendom waren van of gelieerd waren aan de Rotenbergs.

Truc 4: Westerse ‘enablers’

Een van de uitdagingen waarvoor een Russische miljardair met assets in het Westen zich gesteld ziet: hoe vind je een lokale, betrouwbare partner die je belangen kan behartigen? 

Viktorov dacht voor de Rotenbergs zo’n partij te hebben gevonden: het Monegaskische filiaal van de Société Générale, een vooraanstaande bank die zich toelegt op zeer vermogende klanten. Uit de gelekte e-mails blijkt dat Boris Rotenberg, zijn vrouw Karina en tien bedrijven van Boris Rotenberg er rekeningen hadden.

In oktober 2015 – ruim een jaar nadat de Rotenbergs door de VS waren gesanctioneerd – informeert het Monegaskische filiaal bij Viktorov hoe het met Karina zit, die Amerikaans staatsburger is. Amerikanen mogen geen transacties uitvoeren met mensen die op de sanctielijst staan – zoals haar man Boris. ‘We zouden een gedetailleerd, beargumenteerd en gedocumenteerd antwoord op prijs stellen,’ schrijven de bankiers aan Viktorov.

Intussen had de bank de rekeningen van Rotenberg al bevroren. ‘We wachten op uw antwoord,’ meldt de bank een paar dagen later. ‘Dat zal ons in staat stellen een standpunt te bepalen inzake de geblokkeerde rekeningen.’

Kortom, Viktorov moet een nieuwe partner zoeken.

Via een bekende komt hij terecht bij LJ Partnership. Dat afficheert zichzelf als een ‘internationaal, toonaangevend bedrijf’ dat ‘discreet voorziet in de behoeften van een selecte groep families’. 

Viktorov vraagt LJ Partnership het geld van de Rotenbergs zo snel mogelijk van de bevroren rekeningen bij Société Générale te halen. Hij doet voorkomen dat de ‘klant’ de Legal Intelligence Group Ltd is, het Britse bedrijf van Viktorov. Zo wordt de Russische miljardair afgeschermd.

LJ Partnership wint vervolgens juridisch advies in bij Charles Russell Speechlys, een internationaal advocatenkantoor. Dat komt met een juridische strategie aangaande de bevroren bankrekeningen.

Wat betreft een nieuwe bank stelt LJ Partnership een aantal opties voor. Uiteindelijk valt de keus op de Luxemburgse Banque Havilland, eigendom van de familie Rowland. 

LJ Partnership arrangeert een ontmoeting tussen de Rotenbergs en de Rowlands, die plaatsvindt in april 2016. Via LJ Partnership nodigt de familie Rowland ‘de klant’ uit voor een ontmoeting op hun jacht in de haven van Monaco. Dit tot groot genoegen van een van de bemiddelaars. ‘Perfect,’ schrijft hij, ‘ook de klant heeft daar een jacht liggen, dus de kennismaking zal vast soepel verlopen.’ 

LJ Partnership bevestigt kort daarna dat Banque Havilland met Rotenberg in zee wil: ‘Het plan is om eerst de zakelijke rekening te openen en daarna de persoonlijke.’

Zwakke handhaving

Dit alles laat zien hoe de vriendjes van Poetin de Westerse sancties pareren. De inspanningen van de enablers van de Rotenbergs lijken hun vruchten af te werpen: zakenblad Forbes schatte het gezamenlijk vermogen van de broers eerder dit jaar op zo’n vijf miljard dollar.

Tom Keatinge legt uit hoe dat kan. Hij is directeur van het Centre for Financial Crime and Security Studies van het Royal United Services Institute, een Britse denktank. Volgens hem leidt de van oudsher zwakke handhaving van sancties ertoe dat het vermogen van gesanctioneerden beheren weinig riskant en zeer lucratief is.

Bill Browder onderschrijft die analyse. Tegen Follow the Money zei hij vorig jaar: ‘Iedereen die een economische beslissing neemt, denkt aan de beloning en het risico. In de VS en het VK snappen ze die dynamiek, in Europa minder.’

Advocaat Heleen over de Linden is gespecialiseerd in sancties, met name gericht op Rusland. Je moet het belang van de Rotenbergs voor Poetin niet onderschatten, stelt ze. ‘Arkady en Poetin zijn echt twee handen op één buik. Hij is een van Poetins belangrijkste vertrouwelingen, die twee stellen maximaal vertrouwen in elkaar.’

Familieleden als katvanger gebruiken is volgens haar een beproefde methode. ‘Dat gebeurde destijds ook bij Hosni Mubarak, de ex-president Egypte, en Viktor Yanukovych, de ex-president van Oekraïne.’

En daarin zit een deel van het probleem. ‘De EU-wetgeving vereist meer dan een familierelatie om iemand te kunnen sanctioneren,’ zegt Over de Linden. ‘Je kunt iemand niet op de sanctielijst zetten zuiver omdat-ie familie is van een gesanctioneerd individu. De moeder van Yevgeny Prigozhin werd mede daarom recent van de sanctielijst geschrapt.’

Anrike Visser werkt als zelfstandig onderzoeker naar financiële criminaliteit voor diverse internationale organisaties. Ze is co-auteur van het rapport Kleptocrats’ Trusted Helpers: The professions that enable illicit financial flows. Volgens haar tonen The Rotenberg Files aan dat het sanctiebeleid van de EU tekortschiet. ‘Helaas heeft Rusland, gesteund door bereidwillige enablers, sinds de sancties in 2014 na de invasie van de Krim en het neerhalen van vlucht MH17 veel ervaring opgedaan met het omzeilen van sancties. Dat zie je goed terug in deze gelekte documenten.’

Zowel de Verenigde Staten als het Verenigd Koninkrijk hebben in dit verband inmiddels stappen gezet. Twee maanden geleden plaatsten beide landen de Cypriotische enablers van Roman Abramovich en Alisher Usmanov op hun sanctielijst. Eerder werd in het VK een nieuwe dienst opgericht voor het bestrijden van corrupte elites en hun enablers.

Ook bij de EU ziet Visser beweging. ‘Voor het eerst heb ik nu het gevoel dat er aandacht is voor het probleem. De EU heeft sanctie-overtreding een officieel misdrijf gemaakt, en het elfde Russische sanctiepakket richt zich expliciet op het tegengaan van omzeiling.’

Desalniettemin valt er volgens haar nog veel te verbeteren. ‘Tot nu toe zijn er weinig strafrechtelijke consequenties voor enablers, terwijl er veel geld te verdienen valt. Er moet veel meer worden gedaan voordat de kosten-baten analyse voor enablers echt verandert, zoals uniforme minimumstraffen voor sanctie-overtredingen. De nationale autoriteiten moeten echt laten zien dat ze achter overtreders aangaan.’

Momenteel lopen er in Nederland 45 strafrechtelijke onderzoeken naar schendingen van de sanctiewet. Een woordvoerder van het OM laat desgevraagd weten dat er pas in één geval een regiezitting heeft plaatsgevonden. ‘Alle overige zaken zijn lopende onderzoeken, daar staat nog niets voor gepland.’

Precies daar zit Bill Browders grootste ergernis. ‘Westerse enablers zijn de laatste 23 jaar de smeerolie van Poetins kleptocratie geweest. Zonder hen hadden Poetin en zijn vriendjes het land nooit kunnen leegroven, en zo hun oorlogen financieren. Zij dragen een enorme verantwoordelijkheid. Het Westen zou een keiharde aanpak van deze enablers moeten entameren; ze opereren in westerse jurisdicties en we zouden deze mensen moeten vervolgen voor witwassen en andere ernstige financiële misdrijven.’