Stress tijdens de examens: meer leerlingen gebruiken dan bètablokker

‘Bètablokkers?” De 19-jarige Erik, net op de fiets gestapt na zijn havo-examen biologie, kijkt verontwaardigd. Koffie, ja, dat gaat er bij hem en zijn klasgenoten van het Coornhert Lyceum in Haarlem wel in, deze periode. Met als gevolg dat iedereen elkaar „strak” van de cafeïne voor het lokaal nog even „ophypet” – weet jij dit wel, weet jij dat wel? – voordat het examen begint. En ja, hij heeft wel eens gehoord van een illegaal handeltje in Ritalin, een middel dat de concentratie verhoogt en bedoeld is voor mensen met ADHD.

Elk jaar als de schoolexamens beginnen ziet de Stichting Farmaceutische Kengetallen (SFK), die landelijk de uitgifte van geneesmiddelen bij de apotheek bijhoudt, een opvallende piek. Dan schrijven artsen substantieel vaker het middel propranolol voor aan jongeren. Deze bètablokker verlaagt de bloeddruk en het hartritme – en kan daarmee zorgen voor meer rust en minder stress.

Maandelijks zijn er zo’n 1.000 tot 1.500 verstrekkingen van propranolol aan 15- tot 21-jarigen, in de zomervakantie veel minder en in mei 2.100 verstrekkingen. Behalve in het coronajaar 2020, blijkt uit cijfers opgevraagd door NRC. Toen gingen de centrale examens vanwege besmettingsgevaar niet door en werd propranolol in mei slechts 700 keer verstrekt. Daarna stegen de aantallen weer tot bijna op het niveau van pre-corona.

Mei 2021: 1.700 verstrekkingen.

Mei 2022: 1.800 verstrekkingen. Cijfers over 2023 zijn er nog niet.

Op ruim 176.000 examenleerlingen blijft het aantal verstrekkingen beperkt – 1 procent. En hoeveel kwaad kan zo’n middel eigenlijk bij jongvolwassenen?

Plankenkoorts

Niet veel, zegt een woordvoerder van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG). Ze verwijst naar de NHG-behandelrichtlijn waarin staat dat „bij examen- of podiumvrees” incidenteel propranolol kan worden ingenomen. 10 tot 40 mg, 0,5 tot 2 uur „voor de te leveren prestatie”. Het middel is bewezen effectief bij „kortdurende angstige situaties”. Wel dient de patiënt de medicatie vooraf uit te proberen vanwege mogelijke bijwerkingen, zoals slaapproblemen, vermoeidheid, kortademigheid of koude handen en voeten.

Ferdinand van der Does, huisarts in Rotterdam, schrijft de bètablokker in zijn praktijk vooral voor aan patiënten met plankenkoorts. Zelf heeft hij er – onbedoeld – ook wel eens baat bij gehad. Jaren geleden alweer slikte Van der Does het zelf vanwege een hartritmestoornis en toen ondervond hij de neveneffecten: „Ik bleek opeens niet meer angstig om op te treden met mijn klarinet, en ook de spanning van spreken bij congressen, wat ik altijd eng vond, was opeens weg.”

Zou een jongere patiënt met examenvrees ernaar vragen, dan zou hij ook geneigd zijn propranolol voor te schrijven. „Ik kan me voorstellen dat sommige examenkandidaten echt last kunnen hebben van een paniekaanval of een blackout en daar helpt zo’n middel bij.” Deze bètablokker werkt kortdurend, is niet verslavend en wordt over het algemeen goed verdragen, ook door jongere mensen.

Online handel

Er is nog een ander middel dat jongvolwassenen gebruiken om niet onder de prestatiedruk te bezwijken: Ritalin. Van der Does: „En dat is heel ander spul.”

Voor het Coornhert Lyceum knikt een 18-jarige vrouw, „liever geen naam”, naar haar zwarte schoudertas. „Ik heb het nu ook bij me.” Niet dat Ritalin vandaag veel heeft geholpen, het examen biologie ging bij haar niet bepaald goed. Maar het brengt je wel in een prettige „hyperfocus”.

De 18-jarige krijgt het voorgeschreven omdat ze ADHD heeft. Toch gebruikt ze Ritalin alleen tijdens de toetsweek, „dan blijft het effect het grootst”. Maar ze heeft ook vrienden die het kopen en Ritalin tijdens toetsweken gebruiken zónder dat ze ADHD hebben, en dat leidt wel tot problemen. „Ik zie sommige meiden denken: o jee, ik kan niet meer zonder”.

Onder studerende jongeren maakt zo’n 4 procent oneigenlijk gebruik van ADHD-medicatie, volgens onderzoek uit 2021. Over hen maakt Jolien Dopmeijer, onderzoeker van Trimbos, het kennisinstituut voor mentale gezondheid, zich wel zorgen. „Als je ADHD hebt, maakt Ritalin je rustig, en anders is het een oppepper. Je hart gaat sneller kloppen, je concentratie neemt toe, je wordt alert. Maar daarvoor moet je lijf hard werken en dat is een risico voor mensen met – onbekende – gezondheidsproblemen. Je kunt er bovendien afhankelijk van raken, hartkloppingen krijgen, slaapproblemen.”

Ook online is er een handel ontstaan in Ritalin – en in ADHD-diagnoses. Al blijkt uit Trimbos-onderzoek dat de meeste studenten het middel krijgen van mensen die ze kennen, zegt Dopmeijer. Of het gebruik ervan in de afgelopen jaren is toe- of afgenomen is onbekend.

Lees ook Leerlingen hebben na afschaffing coulanceregeling weinig ruimte om te falen. ‘Er staat veel druk op ze’

Wel bleek vorig jaar uit internationaal onderzoek dat het percentage Nederlandse jongeren dat druk en stress door school ervaart tussen 2001 en 2021 is gestegen van 16 naar 45 procent. Een deel van hen kan naar Ritalin grijpen om te blijven presteren. Dopmeijer: „Deze jongeren willen het hoge tempo van de samenleving vasthouden, terwijl hun lijf eigenlijk zegt: doe het rustig aan”.

De 19-jarige Erik, van het Coornhert Lyceum, houdt het dezer dagen bij een kopje koffie ’s ochtends op de bank. Beetje muziek luisteren. Jazz. Oordoppen in. Niet meer te veel leren. „Je rust pakken, dat werkt beter voor mij. Cool en relaxed blijven.”