Is ‘lelijke gravin’ op beroemd Vlaams schilderij eigenlijk een travestiet?

Nee, moeders mooiste is ze niet, met haar vervormde gezicht, kalende hoofd en gerimpelde boezem. Maar het is wel zeer knap geschilderd, onder meer met een indrukwekkende driedimensionaliteit bij de sluier. Het portretwerk in olieverf van de Vlaamse schilder Quinten Matsijs (1466-1530) kreeg de naam ‘Portret van een groteske vrouw’, maar is in de volksmond dus beter bekend als ‘De lelijke gravin’. Ze hangt in The National Gallery in Londen en is onder bezoekers erg populair vanwege haar opvallende uiterlijk.

Die ‘titel’ van lelijke gravin kreeg de beschilderde dame nadat haar afbeelding 150 jaar geleden de inspiratiebron bleek voor Sir John Tenniel. Hij maakte de illustraties voor ‘Alice in Wonderland’ en zijn tekening van de gravin in dit wereldberoemde boek lijkt verdácht veel op de bijzondere vrouw van Matsijs.

Matsijs schilderde veel religieuze afbeeldingen, maar volgens Emma Capron, expert op het gebied van de Renaissance, was de Vlaming ook dol op carnaval. Capron is de curator van de nieuwe expositie ‘The ugly Duchess: Beauty and Satire in the Renaissance’ , die vorige week werd geopend in The National Gallery.

Caprin zegt in de Britse krant ‘The Guardian’ dat Matsijs geen vrouw, maar een als vrouw verklede man heeft geschilderd. Een travestiet. “Ja, zij is zo goed als zeker een hij. Het past in het beeld dat Matsijs was geïnteresseerd in carnaval, het feest waarbij mannen soms ook als vrouwen verkleed gaan. Waarschijnlijk is het werk gebaseerd op een fantasiefiguur. Het gezicht en de schouders zijn erg mannelijk, in tegenstelling tot de borsten. Die boezem is zo goed als zeker ontsproten uit Matsijs’ fantasie.”

De Nederlandse kunsthistoricus Frans Henk Hoekstra zegt dat carnaval en andere ‘dwaze’ onderwerpen in de 16e eeuw veel voorkomen in Vlaamse kunst. “Voorbeelden van verklede mannen als vrouwen ken ik niet meteen. Verkleedpartijen komen ook voor, of dat toen met onze huidige definitie met travestie te maken heeft, durf ik niet te zeggen.” Als het portret van Matsijs een man zou zijn, dan moet er volgens Hoekstra een bron zijn die dat aannemelijk maakt. “Iedereen kan van alles beweren over kunst. Er zijn nu eenmaal veel kwesties in de kunstgeschiedenis waar we nog geen antwoord op hebben kunnen vinden.’’

De expositie met de lelijke gravin als stralend middelpunt, loopt in ieder geval nog tot 11 juni. Het heeft onder meer als doel bezoekers met een frisse blik naar het werk te doen kijken.

Meer algemeen bevat de tentoonstelling kunstwerken waarbij wordt ingezoomd op hoe vrouwen, ouderdom en andere of speciale gezichtskenmerken werden bespot en gedemoniseerd in de Renaissance, waardoor bepaalde opvattingen werden gevormd die nu nog steeds bestaan.