Voor meer woonruimte kunnen we ook het dak op

Waar gaan we de één miljoen woningen bouwen die volgens sommige berekeningen tot 2030 nodig zijn? Studenten van de Technische Universiteit Delft hebben hun oog laten vallen op de daken van de bijna 850.000 portiekflats in Nederland. Volgens de studenten kunnen er op al die flats gerust twee woonlagen worden gezet. Zonder in en om de stad het schaarse groen aan te spreken, vinden ze op daken ruimte voor honderdduizenden woningen.

Portiekflats zijn betaalbaar en gewild, redeneren de studenten. Ze zijn geknipt voor moderne eenpersoonshuishoudens. Toch worden ze nogal eens gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw. Het valt namelijk nog niet mee om de verouderde, naoorlogse flats zo grondig te isoleren dat ze op een energiezuinige manier van het aardgas af kunnen.

De Delftse studenten willen met hun plan twee vliegen in één klap slaan. Op de extra verdiepingen komen namelijk ook zonnepanelen, batterijen en regenwaterbassins. Dat regenwater kan bijvoorbeeld worden gebruikt als spoelwater voor wc’s. Verder krijgt het hele complex een nieuwe isolerende ‘schil’ waardoor de oude appartementen voor hun verwarming genoeg hebben aan een warmtepomp. “De nieuwe bouwlagen kunnen meteen het energieprobleem helpen oplossen voor de oorspronkelijke verdiepingen,” zegt Nando Versteeg (22), een van de 130 betrokken TU-studenten die  deze zomer met hun plan de derde plaats hebben gehaald tijdens de Solar Decathlon, een bouwkundewedstrijd in het Duitse Wuppertal. 

Prefabmodules

Portiekflats zijn vanwege de naoorlogse woningnood vanaf de jaren vijftig in grote haast gebouwd, zegt Versteeg. Als gevolg van die grote haast zijn de funderingen overgedimensioneerd waardoor ze de extra last van de nieuwe opbouw makkelijk kunnen dragen. Door voor de extra etages houten, relatief lichte prefabmodules te gebruiken, kunnen de nieuwe bouwlagen er relatief snel op worden gezet. 

De portiekflats krijgen, naast zuinige verwarming, ook een lift. Die lift wordt aangebouwd aan de kopse kant, zegt Versteeg. Op die manier wordt in de portieken meteen ruimte vrijgespeeld voor warmtepompen en nieuwe gemeenschapsruimtes. Een centraal trappenhuis met lift zal ook tot meer sociale cohesie leiden, verwachten de studenten. “De portiekflat wordt als het ware verbouwd tot galerijflat.”

Portiekflats in Nederland lijken sterk op elkaar, waardoor deze aanpak schaalvoordelen biedt. “Ons prototype is gebaseerd op een flat in Den Haag,” zegt Versteeg. “Die zijn tot in de jaren zeventig in grote delen van Europa uit de grond gestampt.”

Dakdorpen

Dat het plan een grootschalige aanpak mogelijk maakt, heeft het voor op andere methoden die zijn bedacht voor wonen op daken. In Rotterdam wordt al jaren gesproken over ‘dakdorpen’ en in de zomer van 2018 werd ook al eens een proef gedaan met de bouw van een tiny house op een kantoorgebouw dat een tweede leven had gekregen als broedplaats.

Achterliggende gedachte is dat nieuwe functies voor daken makkelijker tot stand komen als ze de eigenaar van het pand ook een bron van inkomsten bieden, bijvoorbeeld door het dak te verhuren als locatie voor woonruimte. Na een lange aanloopperiode hebben de initiatiefnemers onlangs in Rotterdam een vergunning aangevraagd voor een dakdorp, vertelde Renée Rooijmans deze zomer tijdens het Rooftop Symposium in Amsterdam.

Voordeel van de oplossing van de Delftse studenten is wel dat de portiekflats veel meer woonruimte opleveren dan – de naam zegt het al – tiny houses op daken. Daar komt nog bij dat het recept in Amsterdam al verschillende keren is toegepast. Het kan dus gewoon.

Optoppen

In de Duinluststraat en in de Zandvoortstraat in Amsterdam-Noord zijn al bijna twintig jaar geleden extra verdiepingen op portiekflats uit de jaren zestig gezet. Op het dak van de oorspronkelijke flats en in een aangrenzende woontoren met lift zijn veertig seniorenwoningen gebouwd. Destijds gold het als een recept voor renovatie en een meer diverse populatie van naoorlogse buurten. Optoppen, heette dat. De gemeente Amsterdam had zelfs een heus ‘optopteam’.

In de jaren die volgden verdween het enthousiasme voor het optoppen snel. Dat 70 procent van de huurders met de ingreep akkoord moest zijn, bleek een obstakel. Ze vreesden voor de lichtval door hun ramen, maandenlange overlast en grote druk op de parkeerruimte op straat. Bewoners van een complex in de Celebesstraat in Oost stapten zelfs naar de rechter tegen een optopplan, dat er desalniettemin gewoon kwam.

Daktuin met penthouses

Woningcorporatie Stadgenoot, verhuurder van het complex in de Duinluststraat, heeft geen nieuwe optopplannen. Het Amsterdamse stadsbestuur zag in 2017 ‘slechts in beperkte mate’ kansen voor het ‘optoppen’ van wooncomplexen. 

Bij kantoorgebouwen ligt dat anders. Langs de Wibautstraat zijn daar inmiddels verschillende voorbeelden van te zien: op het gebouw waar lang de redactie van dagblad Trouw was gevestigd en op Floor, het vroegere Jan Bommerhuis uit 1961 waarop in 2015 drie woonverdiepingen met in totaal 162 appartementen zijn verrezen. Bij de renovatie van een complex op de De Boelelaan legde vastgoedbelegger Vesteda op het dak een daktuin aan en bouwde er tien penthouses.

Zelfs op woningen is de tijd er rijp voor, blijkt even verderop in Buitenveldert. Twee vve’s bouwen daar op hun appartementencomplexen een extra woonlaag waardoor er in totaal twintig nieuwe woningen bijkomen. Voor de oorspronkelijke bewoners is het voordeel, behalve een opbrengst die in de tonnen loopt, dat hun woningen een nieuwe entree, trap en lift krijgen, plus moderne isolatie en energiezuinige, gasloze verwarming.

Vanwege de schreeuwende behoefte aan woningen verwacht vastgoedontwikkelaar Creative City Solutions (CCS) dit op nog veel plekken in de stad te herhalen. De gemeente zou dat ook moeten steunen door de erfpacht te verlagen voor dit soort projecten, vindt Levi Koppenhol van CCS. “Er is geen betere manier om de woningnood te verlichten en tegelijk verouderde woningen te verduurzamen.” CCS verwacht dat in Amsterdam zo’n drieduizend woningen kunnen worden gecreëerd op bestaande gebouwen. “Wij hebben de ambitie om er de komende vijf jaar zeker vijfhonderd te bouwen.”

De Delftse studenten houden vol dat dit ook op portiekflats heel goed mogelijk is en dat daar bovendien nog een enorm potentieel ligt. De naoorlogse wijken waar de meeste portiekflats staan, zijn vaak zo ruim opgezet dat het verhogen van de gebouwen geen gevolgen heeft voor de lichtinval in de omliggende bebouwing. Overlast en het draagvermogen van de flats zien zij minder als een struikelblok omdat de techniek voortschrijdt en prefabmodules van lichte, natuurlijke materialen als hout in zwang raken. Versteeg: “Het bijbouwen wordt zo simpel als het plaatsen van een container.”

Onlogisch

Het komt erop aan de bewoners van de complexen ervan te overtuigen dat de extra verdiepingen ook voor hen voordelen meebrengen, zoals een lift, betere isolatie en meer sociale cohesie. Versteeg kan er nog steeds niet over uit dat woningen worden gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw. Soms komen er dan meer woningen voor terug, maar de eerste jaren is er juist minder woonruimte en het gaat ook nog ten koste van waardevolle materialen. “Dat is op geen enkele manier logisch.”

Het beste bewijs dat er op daken een hoop woonruimte mogelijk is, leveren Amsterdammers overigens zelf. Zodra ze een eengezinswoning kopen, bouwen ze vaak snel een dakkapel of een hele verdieping bij. Precieze cijfers kan de gemeente niet opdiepen, maar in grote delen van de stad heeft de dakopbouw de afgelopen tien jaar een snelle opmars gemaakt. Door de geëxplodeerde vierkantemeterprijs is de investering dubbel en dwars de moeite waard, terwijl verhuizen naar een grotere woning als er gezinsuitbreiding op komst is stukken moeilijker is geworden.