De schaduw van Moria: opvang van vluchtelingen als eeuwig twistpunt in de politiek

Adopteer een vluchteling! En dan niet iemand die al in Nederland is, die taalles of een maatje wil, maar iemand die nog ver weg zit in een opvangkamp. Bedrijven, burgers of kerken zouden een erkend vluchteling mogen voordragen voor vestiging in Nederland, waarbij zij financiële steun en begeleiding bieden. Het sympathieke, misschien ietwat naïeve idee duikt op in de verkiezingsprogramma’s van zowel ChristenUnie als D66. Niet toevallig twee partijen die in de huidige coalitie met VVD en CDA flink op de tanden moesten bijten tijdens conflicten over het vluchtelingenbeleid.

Bijna brak de coalitie afgelopen jaar in tweeën over de Moria-deal, het moeizaam bevochten compromis om toch honderd mensen op te nemen uit Griekenland, na de verwoestende brand in vluchtelingenkamp Moria. Knarsetandend moesten D66 en ChristenUnie toezien hoe de VVD in ruil daarvoor eiste dat Nederland dan ook honderd erkende VN-vluchtelingen minder uit andere landen opneemt. ‘Koehandel met vluchtelingen’, een ‘schandvlek’, een ‘sigaar uit eigen doos’, schamperde de oppositie.

Ruzie

Ook nog niet vergeten is de ruzie van vorig voorjaar, over de opvang van vijfhonderd minderjarigen uit Griekse kampen. Veel ­gemeenten en vluchtelingenorganisaties wilden deze kinderen opnemen, maar Den Haag hield de poot stijf. De achterbannen van de ChristenUnie, D66 en het CDA ­morden hardop over deze weigering van het kabinet. Uit het recente Kieskompas-onderzoek blijkt dat zelfs ruim een derde van de VVD-kiezers vindt dat Nederland meer asielzoekers moet opnemen als de Grieken om hulp vragen.

Een debat over migratie verhit steevast de gemoederen, ondanks het feit dat er door de pandemie veel minder vluchtelingen naar Europa kwamen dan in de jaren ervoor. Het aantal asielaanvragen in Europa daalde met ongeveer een derde ten opzichte van 2019. Nederland neemt – ondanks het ­heersende beeld – lang niet de meeste vluchtelingen op van de Europese landen. Griekenland, Italië, Spanje, België, Zwitserland, Slovenië, Zweden, IJsland, Cyprus, Malta, Frankrijk en Spanje kregen allemaal meer asielverzoeken per hoofd van hun ­bevolking volgens de recentste cijfers van Eurostat. Nederland wijst ook meer asiel­verzoeken af dan de meeste lidstaten. In de eerste tien maanden van 2020 kreeg in Europa 43 procent van de eerste aanvragen een ­positief antwoord, in Nederland ligt dat tussen de 20 en 25 procent.

Politieke scheidslijn

Waarom blijven asiel en migratie dan toch zo’n beladen thema?

De retoriek van populistische partijen speelt een grote rol. Migratie en asiel zijn verweven geraakt met het niet altijd subtiel gevoerde debat over cultuur en identiteit. Nederland is van ons, roepen PVV en Forum voor Democratie om het hardst, en ‘we’ ­willen het terug. Los van de feiten over de instroom van migranten, over de arbeids- of woningmarkt, is dit een krachtige metafoor gebleken. Een die zich bovendien vertaalt in goede peilingscijfers, althans voor de PVV. Middenpartijen als de VVD en het CDA, maar ook een partij als de SP, zijn er gevoelig voor. Dat vertaalt zich in zinnen als ‘nieuwkomers moeten een plek in ­Nederland verdienen’ (VVD), integratie moet ‘wederkerig’ zijn (CDA) of ‘zorgen hebben voor de buurt’ (SP) waar nieuw­komers terechtkomen.

Nu alle verkiezingsprogramma’s klaar zijn, blijken partijen over asiel en migratie ­verdeelder dan ooit. Er loopt een scheidslijn tussen hen die in Nederland nog ruimte zien voor nieuwkomers en zij die dat (liever) niet zien. Zo stelt gezinspartij SGP voor dat vluchtelingen pas na twee jaar verblijf hun gezin mogen laten overkomen.

Alsof de schaduw van Moria over de plannen hangt, pleiten coalitiepartijen D66 en ChristenUnie voor de komst van jaarlijks liefst vijfduizend door de VN erkende vluchtelingen. Het huidige aantal is vijfhonderd per jaar, minder dan het een paar jaar geleden was. Er zijn meer ideeën die haaks staan op het beleid dat diezelfde partijen afgelopen kabinetsperiode hebben gevoerd. ­Gemeenten mogen hun bed-bad-brood­opvang houden en gewortelde kinderen ­mogen blijven, vinden D66 en ChristenUnie. Het zal de VVD niet overtuigen. De grootste regeringspartij wil juist een veel strenger beleid. Opvang zo ver mogelijk van Nederland, aan de buitengrenzen van Europa, en desnoods de grenzen sluiten als ‘het draagvlak in de samen­leving nul is’.

Kijken naar Brussel

Op de achtergrond, zo proef je wanneer je door de programma’s bladert, is er merkwaardig genoeg overeenstemming over het feit dat de coronacrisis waarschijnlijk een stilte voor de storm is. Vroeg of laat zal de druk van migratie richting Europa toe­nemen, voorspellen partijen van links tot rechts. De oorzaken zien ze niet alleen in de bevolkingsgroei, maar ook in de klimaatverandering en daarmee samenhangende conflicten en de groeiende ongelijkheid in de wereld. Woorden als ‘beheersbaar’, ‘controle’, ‘grip’ en ‘realistisch’ zijn daarom niet van de lucht. Wat meespeelt, is de herinnering aan de migratiecrisis van 2015, toen de ­Europese landen het idee hadden de greep volkomen te verliezen. De Turkijedeal bood destijds uitkomst (waarbij Turkije migranten richting Griekenland tegenhield in ruil voor geld en gecontroleerde opname in ­Europa), maar ook die veel bekritiseerde ­afspraak raakt al aardig versleten.

Migratie-experts wijzen erop dat con­trole over nieuwkomers niet mogelijk is zonder dat arbeidsmigratie beter wordt ­geregeld. Tot nu toe is dat een zaak geweest van lidstaten zelf. Spanje heeft bijvoorbeeld goede afspraken met Marokko over seizoens­arbeiders, in Polen werken tienduizenden Oekraïners. Eurocommissaris Ylva Johansson van migratie zei het afgelopen week in een interview met de Volkskrant: “De tijd van louter nee roepen tegen migratie is voorbij. Europa heeft migranten nodig, want Europa vergrijst.” Toch leggen slechts enkele Nederlandse politieke partijen, zoals D66 en GroenLinks, in hun programma ­duidelijk een link met het stimuleren van tijdelijke migratie, ook voor het minder ­betaalde ­seizoenswerk. CDA en SGP pleiten daar­entegen voor strikte arbeidsmigratiequota.

Alle vingers wijzen naar Europa

Wat de meeste partijen delen, is dat ze met de vinger naar Europa wijzen. Soms als de gebeten hond, meestal omdat Europa in hun ogen een groot deel van het werk moet verzetten, met steun van Nederland. Europa moet de grenzen beter bewaken, Europa moet met een gezamenlijk asielstelsel ­komen, Europa moet betere afspraken maken met landen van herkomst, zeker over het terugnemen van afgewezen asielzoekers. Het CDA wil er zelfs een heel nieuw verdrag voor optuigen, over het terugnemen van ­eigen burgers. De PvdA is de enige partij die zich hardop keert tegen de koppeling van ontwikkelingshulp aan afspraken over ­migratie met landen buiten de EU.

In Brussel zijn dit complexe kwesties, waarover afgelopen jaren heel moeizaam tot nauwelijks is onderhandeld. De grens­bewaking van Frontex kampt met schan­dalen rond het illegaal terugduwen van vluchtelingenboten, Griekenland is ondanks Europese steun niet in staat menswaardige opvang te organiseren. Staats­secretaris ­Ankie Broekers-Knol van migratie weet als geen ander hoe lastig het is om met landen als Marokko goede afspraken te ­maken.

Het verschil zit hem hier in de consequenties die partijen trekken als Europese migratieafspraken nog lang op zich laten wachten. De VVD houdt de optie open dat Nederland dan met een aantal buurlanden een ‘mini-Schengen’ organiseert, met grenscontroles. D66, GroenLinks, de PvdA en ChristenUnie zien Nederland eerder vooroplopen met een klein groepje lidstaten bij een eerlijker en ruimere herverdeling van vluchtelingen. Zo bezien lijken partijen al voor te sorteren op nieuwe mislukkingen in het Europese migratiebeleid.

De wachtlijst van de IND

Een van de grootste splijtzwammen is de enige kwestie die Nederland grotendeels in eigen hand heeft: de inrichting van de asielprocedure. In theorie in eigen hand dan, want hier is de praktijk opnieuw weerbarstig. Broekers-Knol vond de Tweede Kamer op haar pad toen het haar ondanks harde ­beloftes niet lukte om de achterstanden bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) terug te dringen. Daar lagen in het voorjaar nog ruim 15.000 aanvragen te wachten, nu nog een kleine helft daarvan. 

Het kabinet repareerde weliswaar de fout van voorgaande jaren, om meteen te bezuinigen zodra er minder vluchtelingen kwamen, maar de problemen blijven groot. Dit kabinet vroeg daarom zelfs een speciale commissie om de procedure door te lichten en te adviseren hoe het sneller en efficiënter kan. Het advies uit 2019 in een notendop: alsjeblieft geen nieuwe regelgeving, meer aandacht voor de eerste behandeling van een asielverzoek, complexe zaken eerst ­aanpakken en houd vooral de rechtsbijstand voor asielzoekers, anders leidt dat tot meer procederen achteraf.

Vooral de VVD lijkt dit advies in het partijprogramma niet mee te nemen. De liberalen denken de procedure te bekorten door de eerste twee gehoren van de asielzoeker ­samen te voegen, rechtsbijstand pas na een afwijzing te verlenen en geen hoger beroep meer toe te staan. Aan de linkerkant van het politieke spectrum blijft de rechtsbijstand voor asielzoekers recht overeind, komt er meer geld voor de IND, maar kunnen ze de verleiding niet altijd weerstaan om de asielregels opnieuw aan te passen of uit te breiden. GroenLinks wil zelfs een minister van migratie, ChristenUnie wil migratie overhevelen naar het ministerie van sociale ­zaken en de IND onafhankelijk van Justitie maken.

In 2017 liep de formatiepoging van VVD, CDA en D66 met GroenLinks stuk op fundamentele onenigheid over migratie. Ook dit keer voorspellen de opstellingen van de partijen na de verkiezingen harde onderhandelingen en waarschijnlijk opnieuw pijnlijke compromissen.

Lees ook: 

Het lange wachten op de IND: waarom de asielprocedure zo traag is

De achterstanden bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) zijn nog altijd niet weggewerkt. Volgens experts kampt de IND al jaren met hetzelfde probleem: de organisatie krijgt te weinig geld om pieken in de asielstroom goed te kunnen verwerken.