Premier Rutte: Het oordeel is nu aan de kiezer

De premier legt dinsdagavond in de Kamer verantwoording af voor de rol van zijn afgetreden kabinet en die van hemzelf in de toeslagenaffaire. Hij herhaalde dat hij zich politiek verantwoordelijk voelt voor alles wat er is misgegaan (‘daar zal ik nooit voor weglopen') maar ook dat hijzelf pas bij de zaak betrokken raakte toen in de zomer van 2019 de gevolgen duidelijk werden voor de buitenwereld. 

Wel erkende hij dat onder zijn verantwoordelijkheid na de zogeheten ‘Bulgarenfraude’ van 2013 veel nadruk is gelegd op fraudebestrijding in het toeslagenstelsel. Daardoor kan bij ambtenaren de indruk zijn ontstaan (‘onbedoeld en ongewenst’) dat zij verder konden gaan dan was toegestaan. De premier noemde de gevolgen daarvan opnieuw ‘verschrikkelijk’ voor de tienduizenden gedupeerde gezinnen. 

Hoogst ongebruikelijk waren de excuses die Rutte expliciet aanbood aan CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt, die in de afgelopen jaren vaak vergeefs om informatie vroeg bij de betrokken departementen. ‘De informatiehuishouding op de departementen was gewoon onvoldoende. En de Wet Openbaarheid Bestuur is toegepast op een manier waardoor er onvoldoende informatie is doorgekomen naar de Tweede Kamer. Ik wil daarvoor mijn excuses maken.’

Rutte vindt niet dat de Kamer nu ook gaat over de vraag of hij door kan als lijsttrekker. Veel oppositiepartijen, de PVV voorop, vinden dat dit getuigt van gebrek aan zelfreflectie. ‘Wat moeten de mensen thuis nu denken?', aldus Wilders. ‘Al die mensen zo in de rotzooi zijn gedrukt, die als onschuldigen zijn gecriminaliseerd... Zij zien een minister aftreden, zij zien die 30 duizend euro schadevergoeding nog niet verschijnen, maar die Rutte heeft het goed bekeken en die komt na de verkiezingen  gewoon weer terug. En dan zit ie daar weer in dat Torentje. Dat is toch geen verantwoordelijkheid nemen?’

Etnische profilering?

De oppositie zelf toonde zich dinsdag - niet voor het eerst - verdeeld over een  van de gevoeligste aspecten van de toeslagenaffaire: in hoeverre speelde de etnische achtergrond van de gedupeerden een rol in hun behandeling door de Belastingdienst? Zeker is dat mensen met een niet-Nederlandse nationaliteit  na 2012 meer kans hadden dat hun aangifte werd gecontroleerd dan mensen met alleen de Nederlandse nationaliteit.

Bij haar debuut als fractievoorzitter van de PvdA kende Lilianne Ploumen dinsdagmiddag dan ook geen twijfel: ‘Onschuldige mensen zijn slachtoffer van een heksenjacht, mede ingegeven door etnische profilering.’ In een woordenwisseling met PVV-leider Wilders riep zij hem op om daar afstand van te nemen. ‘Anders is al zijn compassie met de slachtoffers onwaarachtig.’

Wilders is dat niet van plan, liet hij weten. Hij verwees naar de Bulgarenfraude, waarmee de hele affaire is begonnen. ‘Het is juist heel slim dat de nationaliteit wordt geregistreerd door instanties als de Belastingdienst en gemeenten. En niet om die altijd als risico-indicator te gebruiken. Maar als je ziet dat Roemenen met toeslagen onevenredig veel aan fraude doen, dat moeten we dat als risico-indicator kunnen gebruiken. Ik vind dat geen etnische profilering. Dat is gezond verstand. Als je ziet dat er iets gebeurt, en daar zijn opeens 500 Roemenen bij betrokken, dan is het goed om dat als risico-indicator toe te voegen. Links slaat echt door als dat verboden moet worden.’

Denk-leider Azarkan beschuldigde Wilders daarop van ‘pure discriminatie, puur racisme, je hoort het zelden zo bot en zo hard hier’. Ook Ploumen vindt dat Wilders etnische profilering stimuleert. ‘En dat mag niet.’

Dijkhoff

Vanuit de Kamerbankjes bood ook VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff dinsdagmiddag zijn excuses aan voor de misstanden rond de toeslagen. Hij vindt dat de parlementaire ondervragingscommissie weinig aandacht heeft besteed aan de rol van de Kamer zelf, die jarenlang alleen oog had voor fraudebestrijding en nauwelijks voor de uitwassen daarvan. Dijkhoff: ‘Zet de verwarming hier maar niet te hard, anders druipt de boter van ons hoofd. Ik kan niet namens de hele Kamer spreken, maar ik wil hier in elk geval namens de fractie van de VVD ook excuses maken aan alle ouders en kinderen die hiervan de dupe zijn geworden.’

Daarop kwam Dijkhoff onder een spervuur van kritiek te liggen vanuit vrijwel alle oppositiefracties en coalitiepartner D66. Zij wilden weten hoe de VVD het voortaan beter denkt te gaan doen en nieuwe affaires wil voorkomen. Hulp voor Dijkhoff kwam er alleen van SGP-leider Kees van der Staaij: ‘Ik bemerk bij de collega’s veel bereidwilligheid om Dijkhoff te helpen bij zijn zelfreflectie.’ De SGP-leider riep andere fracties op ook naar zichzelf te kijken.  ‘Zelfreflectie is het overtuigendst als het over jezelf gaat.’ Die oproep verleidde later ook D66-fractieleider Jetten tot excuses: ‘Namens mijn partij zeg ik: het spijt ons.’

Omtzigt: ‘Nederland is een bananenmonarchie’

CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt, die samen met SP-Kamerlid Renske Leijten de problemen bij de Belastingdienst blootlegde, greep het debat aan voor een aanklacht tegen de Nederlandse staat. Hij verwees naar Malta,  waar hij onderzoek deed naar de moord op de journalist Daphne Caruana Galizia.

 ‘In Malta heb ik een staat gezien die niet functioneerde. Ik heb lang getwijfeld om de vergelijking met Nederland te maken.’ Toch kan hij niet anders, betoogde Omtzigt. ‘Er is hier zo’n innige band tussen Kamer en kabinet, dat je een probleem hebt als je kritische vragen stelt.’ Hij verwees naar de pers, die de slachtoffers van de toeslagenaffaire lange tijd niet in beeld had, en naar belangenorganisaties. ‘Ze zeggen wel eens wat, maar nooit keihard, omdat dan de subsidie stopt. Ze eten allemaal uit de staatsruif.’ 

Slachtoffers die uiteindelijk naar de rechter stapten, vingen daar soms bot omdat de Belastingdienst namens de staat incomplete dossier aanleverde. Dan is maar één conclusie mogelijk, aldus Omtzigt: ‘Dit is een bananenmonarchie (...) Er is iets fundamenteels mis in dit land.’ Hij riep de Kamer op tot een grootscheepse politieke hersteloperatie.  ‘Onze kliek in Den Haag kijkt meer naar de partijvoorzitter dan naar de kiezer. De kiezer staat alleen centraal in de verkiezingscampagne. En dat zullen we moeten veranderen.’