Black Lives Matter in Japan: ‘Het is tijd dat het land afstapt van het idee dat het homogeen is’

Terwijl de Black Lives Matter-beweging vanuit de VS overwaaide naar de rest van de wereld, bleef het opvallend stil in Japan. Er waren weliswaar demonstraties in Tokio en Osaka, waar in juni vorig jaar respectievelijk 3.500 en 1.000 mensen op afkwamen, maar een landelijk debat over institutioneel racisme binnen de eigen landsgrenzen kwam nooit echt van de grond. Sindsdien waren er geen nieuwe noemenswaardige Black Lives Matter-demonstraties in Japan.

“Omdat de meeste demonstranten buitenlands of Japanners van gemixte afkomst waren, werden de demonstraties als iets exotisch gezien in Japan”, legt de Belgische fotograaf Tetsuro Miyazaki uit. Voor zijn fotoboek Hafu2Hafu fotografeerde en interviewde hij tal van Japanners van gemixte afkomst, vaak aangeduid als hafu in Japan, onder wie ook zwarte hafu. “Media schreven dat de demonstranten vooral tegen een probleem in de VS demonstreerden. Er was wel iets van een maatschappelijk debat, maar het ging veel te weinig over racisme in Japan zelf.”

Als geen ander weet Miyazaki waar zwarte hafu tegenaan lopen. In gesprekken met zwarte en andere niet-witte hafu kwam racisme altijd ter sprake. “Ze worden niet voor vol Japans aangezien, de meesten van hen ervoeren racisme. Vooral toen ze jong waren was het erg, klasgenoten die hun bijvoorbeeld een spons gaven waarmee zij hun zwarte huid moesten schoonmaken. Die ­opmerking stond niet op zichzelf. Leraren lachen het weg, bagatelliseren het als kwajongensstreken. Een Nederlander of Belg zou boos worden, in Japan gebeurt dat niet. Het zit heel diep, racisme is zo vanzelfsprekend.”

De samenstelling van de Japanse maatschappij veranderde de afgelopen decennia in rap tempo, vooral nadat het land enkele jaren terug besloot een flexibeler migratiebeleid te voeren. Japan heeft de immigranten hard nodig om de eigen demografische problemen – vergrijzing en een laag geboortecijfer – het hoofd te bieden. In hoofdstad Tokio heeft 10 procent van de inwoners in de leeftijdscategorie tot dertig jaar een buitenlands paspoort.

Toch is een veelgebruikt excuus voor racisme dat Japan nu eenmaal homogeen is, men is niet gewend aan mensen met een donkere huidskleur. In de sociale wetenschappen wordt dat ook wel de ‘homogeniteitsmythe’ genoemd – in werkelijkheid is het land een stuk diverser dan menigeen wil toegeven. Zo heb je de oorspronkelijke bewoners van het noorden (de Ainu), Braziliaanse Japanners, en met zo’n 700.000 inwoners zijn Zainichi-Koreanen de grootste etnische minderheid in Japan.

“Homogeniteit wordt inderdaad nog steeds vaak als excuus gebruikt, maar het is duidelijk dat dat excuus niet langer houdbaar is. Daar zou Japan van af moeten stappen”, oordeelt Miyazaki. Hafu hebben het in het bijzonder zwaar, legt hij uit. “Moet je je voorstellen: je bent in Japan geboren, monocultureel opgevoed, alles wat je doet is Japans, maar je blijft een buitenlander. Het is tijd dat Japan afstapt van het idee dat het een homogeen land is.”

Veruit de bekendste hafu is tennisster Naomi Osaka, momenteel de nummer 3 van de wereld, die een Japanse moeder en Haïtiaanse vader heeft. Hoewel zij het grootste deel van haar leven doorbracht in de VS, heeft Osaka de Japanse nationaliteit en liet zij zich ook in het Japans uit over de BLM-beweging. De reacties vanuit Japan op haar activisme waren wisselend, maar voor Japanners van gemixte afkomst, zoals de 25-jarige Maria Yoshimura, is de tennisster een voorbeeld. Vorig jaar liep Yoshimura voor het eerst mee tijdens een demonstratie tegen racisme. Yoshimura en een Japanse vrouw die liever anoniem blijft vertellen Trouw over hoe BLM resoneert in Japan en hoe het was om als zwart persoon op te groeien in Japan.

Maria Yoshimura (25)

“Ik was aanwezig bij een demonstratie in Tokio, maar helaas zaten er nauwelijks Japanners tussen de demonstranten. Ik zal de blikken van mensen die we tijdens de mars passeerden niet gauw vergeten. Ze negeerden ons, waren totaal niet geïnteresseerd. Ik moest huilen. Wat doen we hier als het hen niet uitmaakt? Heel naar!

“Op televisie praten ze er niet over. Mijn vrienden vroegen niet naar de Black Lives Matter-beweging totdat ik er zelf over begon te posten op sociale media. Ik schreef over hoe het is om als zwart iemand op te groeien in Japan. Ik was niet gewend hierover te praten, maar dit was het juiste moment, het voelde bevrijdend.

“Tijdens mijn jeugd in een klein dorp in de buurt van Osaka sprak ik nooit over racisme. Mijn moeder is Japans en mijn vader Ethiopisch, maar toen ik zes was gingen ze uit elkaar en vertrok mijn vader. In mijn dorp staarden mensen naar me: ‘Kijk, een buitenlander’. Het was zo triest, het maakte me depressief. Ik kwam alleen nog maar naar buiten voor school.

“Hoewel ik gewoon Japans was, werd ik nooit als Japanner beschouwd. Ik wist dat dat kwam door mijn huidskleur. Ik had ook een buitenlandse naam, dat hielp niet mee. Toen ik acht was, vroeg ik aan mijn moeder of ik mijn naam mocht veranderen, ik wilde een Japans klinkende naam.

“Alles veranderde toen ik vorig jaar naar Tokio verhuisde. Tokio is diverser dan waar ik vandaan kom, ik voelde me hier gelijk op mijn gemak. Het is internationaler, mensen kijken niet zo vaak naar me. Ik hoef niet meer zo na te denken over hoe ik me gedraag, dat ik ‘Japans’ moet zijn. Nu maakt het me niet meer uit of ik als Japanner word gezien.

“Soms werd ik aangehouden door politie zonder reden, maar ik ben nooit bang geweest. Toen ik een zwarte vriend had was dat anders, hij werd veel vaker aangehouden. Restaurants lieten ons niet binnen en taxi’s stopten zelden.

“In zekere zin verandert Japan ten goede. Het land wordt diverser, je ziet meer hafu en hafu-modellen. Maar er zijn nog steeds problemen met diversiteit, zoals het concept bihaku, wat Japans is voor ‘mooi wit’. Overal waar je kijkt zie je het: op televisie, in advertenties en op bijna alle schoonheidsproducten. Voor bedrijven is het een manier om geld te verdienen, maar het laat wat mij betreft vooral zien dat we nog een lange weg te gaan hebben wat betreft diversiteit.

“Nadat ik over racisme in Japan had ­gepost, kreeg ik veel reacties. ‘Omdat we homogeen zijn, weten we niets van dit ­probleem’, zeiden mensen. Japan is homogeen? Dat is onzin! Toen tennisster Naomi Osaka het protest van Black Lives Matter in Osaka retweette kreeg ze kritiek. Mensen zeggen dat er geen racisme is in Japan, ze zijn alleen niet gewend aan een donkere huidskleur.

“Mijn échte vrienden begrijpen me, maar met sommige kennissen wilde ik het contact verbreken omdat zij het probeerden goed te praten. Anderen vertelden mij dat ze het ongemakkelijk vinden om online over racisme te beginnen, omdat ze niet zwart zijn.

“Alleen als zwarte mensen hierover praten, dan verandert er niets.”

Anoniem (30)

“Ik heb een Japanse moeder en Afro-Amerikaanse vader. Ik was acht toen ik voor het eerst naar Japan verhuisde. Je wilt bij een groep horen, je wilt niet opvallen, maar dat was moeilijk als enig gemixt kind op school. In onze stad in Chiba, vlak bij Tokio, waren mijn broers en ik de enige kinderen met een donkere huidskleur.

“Een keer vonden mijn klasgenoten het een leuk idee om gummen in mijn haar te gooien. ‘Het valt er niet uit’, lachten ze. Ik heb het nooit met iemand gedeeld, ook al voelde het niet goed. Ik wilde geen problemen veroorzaken. In die tijd dacht ik: als dit is hoe ik vrienden kan maken, dan is dat maar zo.

“Ik vertrok voor het eerst naar de VS toen ik 17 was. Ik keerde in 2018 terug naar Tokio om bij een uitgeverij te werken. Dit jaar ben ik gestart bij een stichting die kinderen helpt die een of beide ouders hebben verloren of een ouder hebben met een ernstige handicap.

“In Japan zien mensen de Black Lives Matter-beweging als iets dat losstaat van ­Japan, racisme is geen probleem. Maar dat is niet waar. Misschien komt het doordat mensen in hun dagelijks leven geen inter­actie hebben met zwarte mensen. Het is moeilijk om te weten wat er speelt als je geen mensen kent die slachtoffer zijn ­geweest van racisme. Ook mijn Japanse vrienden wisten niet wat zwarte mensen zoal meemaken, ik ben hun enige gemixte vriendin. 

“Als ik vroeger micro-agressies ter sprake bracht werd het onder het tapijt gemoffeld. ‘Ze menen het niet’, ‘ze hebben geen slechte bedoelingen’, of ‘Japan is homogeen’. Maar het is niet waar, het zijn allemaal smoesjes. Ik denk niet dat ze mijn gevoelens negeren, maar ze weten niet hoe ze ermee om moeten gaan en hoe je erover kunt praten. Dit is de Japanse manier om ermee te dealen, shoganai zeggen ze dan – dat is Japans voor ‘het is niet anders’.

“In Japan is institutioneel racisme misschien minder zichtbaar, maar alledaags racisme des te meer. Ik voel me tenminste veilig in Japan, dat kan je niet zeggen over de VS. Maar gesprekken over racisme zijn hier oppervlakkiger. Mensen vinden het nog steeds moeilijk om het als hun probleem te zien. Ik denk dat je bij onderwijs moet beginnen, wil je écht iets veranderen.

“Ik word ook uitgenodigd door allerlei organisaties om erover te praten, maar dat zijn vaak eenmalige initiatieven. Om echt verandering te bewerkstelligen moet je er veel vaker over praten. En niet alleen zwarte mensen uitnodigen om te praten over racisme, je kunt er online genoeg over vinden. In het Westen hebben ook niet-zwarte mensen het nu over racisme, zo ver is Japan nog niet. Door te verwachten dat zwarte mensen het voortouw nemen in het racismedebat, leg je de last bij de onderdrukten.

“Representatie is ook een probleem. Dan wijzen mensen naar iemand als tennisster Naomi Osaka om aan te geven dat het allemaal wel meevalt. Ik denk niet dat haar succes meehelpt, ik denk dat je ook buiten de sport zwarte voorbeelden nodig hebt, in de politiek, literatuur, wetenschap. Voor echt betekenisvolle verandering moeten we veel meer over racisme praten, en dat begint in het klaslokaal.”

De volledige naam van de anonieme Japanse is bekend bij de hoofdredactie.

Lees ook: ‘Japan kan de deur niet dichthouden voor migranten’

De Japanse regering erkent dat het vergrijzende land migranten nodig heeft, maar vluchtelingen maken bijna geen kans. Een van de weinige Syriërs in Japan, die als student is gekomen, vertelt zijn verhaal.